Nýútkomin er bók Björns Þorlákssonar, Mannorðsmorðingjar? hjá Sölku útgáfu. Kvennablaðið birtir í dag kafla úr bókinni. Í fréttatilkynningu frá útgefanda segir:
„Björn Þorláksson hefur undanfarna áratugi starfað sem blaðamaður, fréttastjóri, ritstjóri, útvarpsmaður, sjónvarpsmaður og þáttastjórnandi. Hann hefur oft lent í hringiðu stóratburða og stundum þurft að taka afleiðingum óvægins fréttaflutnings, enda þekktur fyrir snöfurmannlega framgöngu í fjölmiðlum. Hér er hvorki á ferðinni venjuleg blaðamennskubók né dæmigert fræðirit, heldur umfjöllun um hlutverk og stöðu íslenskra fjölmiðla með sjálfsævisögulegu ívafi. Björn hlífir hvorki sjálfum sér né öðrum, og útkoman er ögrandi lesning, skemmtileg og upplýsandi.“
„Í skírnarveislu ekki alls fyrir löngu féll óvæntur skuggi á helga stund
þegar fundum mínum og annars manns bar saman. Við höfðum verið
boðaðir í veisluna, hvor úr sinni fjölskyldu. Höfðum ekki glóru um að við
ættum eftir að hittast þegar við þekktumst boðið. Eftir frétt sem ég hafði
skrifað sjálfur og birt í Akureyri vikublaði, frétt sem kom manninum illa,
hafði allt orðið vitlaust. Hann hafði áreitt mig og ógnað mér í síma. Ég
hafði látið lögreglu vita af hótunum hans sem tók þeim ekki með neinni
léttúð. Hann hafði líka kært mig til Siðanefndar Blaðamannafélags Íslands.
Nefndin hafði úrskurðað mig sýknan saka en alltaf stóð mér beygur
af manninum. Ég hafði lagt lykkju á leið mína ef honum brá fyrir í
nágrenninu.
En nú varð engrar undankomu auðið. Við stóðum hlið við hlið yfir
brauðtertunum. Augu hans skutu gneistum. Veisluskvaldrið hljóðnaði
eins og hendi væri veifað. Spennan óx. Eftir langa og nokkuð ógnandi
störukeppni sem hefði getað endað með því að hann sendi majónesbrauðtertuna
í andlitið á mér, rauk hann út í garð og hafðist þar við um
skeið. Gat þá skírnarhátíðin haldið áfram. Við tveir skiptumst svo á að
hafast við úti í garði, annar í félagslegri útlegð meðan hinn tók þátt í
veislunni. Gjald nálægðarvandans. Gjald gagnrýninnar blaðamennsku.
Þennan dag var Akureyri lítill bær. Hvenær er byggð nógu stór til að
þola gagnrýna fréttamennsku? Er munur á því hvort blaðamaður í fjarska,
blaðamaður á stórum landsfjölmiðli, skrifar og birtir gagnrýna frétt um
fólk í dreifðri byggð og ef blaðamaður á staðarmiðli viðhefur sams konar
efnistök? Hvenær er byggð of smá fyrir sjálfstæða og ómeðvirka umfjöllun?
Hvenær er nærsamfélagi sem heild svo annt um markaðsorðspor sitt
og samborgaranna að þöggun, samúð, ótti eða meðvirkni verður leiðarstef
með þeim afleiðingum að „heimablaðamenn“ kjósa að fjalla alls ekki um
nein viðkvæm álitamál í héraði? Hvernig fer fyrir byggð ef meðvirkni og
undirgefni gagnvart héraðsvaldi, valdi sem byggt er á þöggun og ofbeldi
verður norm? Felst tjáningarfrelsið í minni plássum stundum í því einu
að hvísla og pískra um álitamál við eldhúsborðið heima? Ef enginn ræðir
upphátt mein samfélaga, þöggun, kúgun og spillingu, fá þeir sem þurfa
eftirlit ekki nauðsynlegt aðhald. Sem býður þeirri hættu heim að ráðandi
öfl verði enn öflugri. Ef ráðandi öfl eru spillt þrífst siðleysið óáreitt, vex
og verður æ alvarlegra mein. Ef fjölmiðlar þegja yfir því sem miður fer,
þora ekki annað – meðal annars vegna þess að þeir vilja ekki lenda upp á
kant við umhverfi sitt – hvaða áhrif hefur þá slík þöggun til langframa
fyrir samfélag, af hvaða stærð sem er?
Mikill samfélagslegur fórnarkostnaður getur fylgt því að búa svo um
hnútana að brauðtertuát fari alltaf friðsamlega fram. Þótt persónubundin
óþægindi séu óhjákvæmilega fylgifiskur ágengrar grenndarfjölmiðlunar
verður að taka slaginn. Jafnvel þótt kunni að varpa skugga á heilagar
stundir líkt og skírnarveislur.
Fjölmiðlar hafa hlutverk sem ein helsta burðarstoð lýðræðisins. Skylda
fjölmiðla er að veita samfélaginu aðhald. Hvergi hefur verið gefin út tilskipun
um að staðarfjölmiðlar, litlir eða stórir, eigi að vinna eftir öðrum
leikreglum en landsfjölmiðlar. Reyndin er þó sú að blaðamenn staðarfjölmiðla
líta oft skyldur sínar öðrum augum en blaðamenn á landsmiðlum.
Meðvirkni, ótti við vald, þöggun og sjálfsritskoðun blaðamanna hamlar
fréttaskrifum bæði í litlum plássum og stórum hvern einasta dag ársins
hér á landi. Þá skoðun mína byggi ég á eigin starfsferli og rannsóknum,
auk rannsókna annarra hér á landi sem og utan landsteinanna. Ég hef
starfað á ritstjórn DV, hjá fréttastofu Rúv, fréttastofu Stöðvar 2, og á
leiðandi dagblöðum bæði norðan og sunnan heiða. Mér finnst munur á
því að skrifa fréttir í Reykjavík og á Akureyri en reynsla mín bendir þó til
að margvíslegur ótti við vald, skammtímahagsmunir blaðamanna og meðvirkni
með ýmsum öflum bjagi efnistök fjölmiðla í borginni við Flóann
rétt eins og annars staðar hér á landi. Að enginn blaðamaður á Íslandi
losni undan hagsmuna- og nálægðarvanda.
[…]
Það segir sitt að þrátt fyrir ótta, ósjálfstæði og það sem ég tel að kalla
megi linkind okkar blaðamanna megum við gagnrýnir blaðamenn sitja
undir því að verða kallaðir mannorðsmorðingjar þegar við vinnum vinnuna
okkar. Gildir þó einu hvaða ónefnum við erum kallaðir, hvaða árásum við
verðum fyrir, það þarf að taka slaginn. Margt hefur verið skrifað sem
varpar ljósi á hve blaðamenn vinna við vond skilyrði hér á landi. Blaðamönnum
er vorkunn fyrir þær sakir. En erfiðar aðstæður mega ekki yfirskyggja
sjálfsgagnrýni innan stéttarinnar, þær mega heldur ekki verða til
þess að blaðamenn telji sig yfir gagnrýni hafna. Mannorðsmorðingjar? er
fyrst og fremst gagnrýnið hugmyndafræðilegt innlegg í umræður um
blaðamennsku hér á landi. Hvatning til blaðamanna að þeir hafi alla daga
almannahagsmuni að leiðarljósi, stingi á kýlum dagsins eins og þau blasa
við og hendi gamalkunnum réttlætingum út í hafsauga.
Hægt hefði verið að skrifa allt öðruvísi bók um þetta efni en þá sem hér
er fylgt úr hlaði. Það hefði verið hægt að skrifa hana kalt og klínískt, einblína
með þurrum og fræðilegum hætti til kenninga, einblína á akademískt
gildi ritsins, skrifa hana fyrir nokkra tugi fræðimanna. En glíma mín
við hið hlutlæga og fræðilega í starfinu hefur kveikt ástríðu í mínu brjósti,
getið af sér huglæga og persónubundna sýn. Reynsla mín af blaðamennsku,
innsýnin, hefur skapað skoðanir. Ég hef farið þá leið að segja
þessa sögu að hætti sagnaþularins (e. narrativism). Aðferðinni er ætlað að
skerpa á merkingu inntaks og gera bókina um leið almenningi aðgengilegri.
Til að almenningur verði blaðamennsku það bakland sem þarf
verður að efla fjölmiðlalæsi. Þessi bók er viðleitni til þess.
Haldið verður fram að við þurfum að leggja niður þá barnalegu trú að
blaðamenn á Íslandi hafi frelsi og aðstæður til að starfa sjálfstætt með
faglega hlutlægni að leiðarljósi. Haldið verður fram að liðaskiptingar,
glíma sérhagsmuna og almannahagsmuna, óþroskað siðvit og inngróin
þjónkun við valdhafa sem oft á tíðum beita siðlausum þrýstingi og hreinu
ofbeldi standi í vegi fyrir framgangi blaðamennsku. Hitt liggur einnig
fyrir að fjölmargt er vel unnið í blaðamennsku frá degi til dags. Veröldin
er ekki svarthvít. En erindi þessarar bókar er gagnrýnin skoðun. Við
verðum að vakna. Við verðum að nálgast hugmyndafræði blaðamennskunnar
og starfsumhverfi blaða- og fréttamanna samtímans með nýjum
hætti. Við verðum að hætta að verja kerfi sem ekki er varnarinnar virði.“