Drengjakollar og drusluskömm

Þótt drusluskömmin hafi orðið til um leið og Eva beit í eplið, kemur mér á óvart að sjá að meðal okkar byrjaði hún ekki í ‘ástandinu’, heldur tveimur áratugum fyrr, þegar drengjakollur komst í tísku á hinu svokallaða Charleston-tímabili. Um þessi og mörg fleiri menningararfstengd mál er ég að lesa í í greinasafninu Menningararfur á Íslandi: Greining og gagnrýni. Bókinni er ritstýrt af Ólafi Rastrick og Valdimar Tr. Hafstein, og kom nýverið út hjá Háskólaútgáfunni. Hér er fjallað um torfbæi og timburhús, handrit og hárlokka, báta og búninga, súrmat og skyr, söguskilti og skörunga. Nokkur hugtök eru gegnumgangandi, á við ‘við og hinir’, en innan þjóðfræðinnar eru þau hugtök notuð til að skipta heiminum og íbúum hans í flokka og þeir flokkar oftar en ekki notaðir til þess að auðvelda fólki að vera „með eða á móti“ einhverju; ásamt því að vita hvaða flokkum maður tilheyrir og hverjum ekki.

Í áhugaverðri grein Ólafs Rastrick, um menningararfsvæðingu íslenska kvenlíkamans, kemur í ljós að Guðmundur Finnbogason prófessor, sem var virkur í athugasemdum þess tíma, taldi stutta hárið ,,stríða gegn lögmálum náttúru og fegurðar og ekki síst eðli íslenskra kvenna, sem væru að ‘syndga gegn náttúrunni’ með því að klippa hár sitt stutt, auk þess að ráðast á eina af grunnstoðum samfélagsskipunarinnar: andstæðuparið karl/kona. Sú aðgerð að klippa hárið stutt væri þannig sambærileg við hvert annað skemmdarverk á efnislegri menningu þjóðarinnar – á við að eyðileggja handritin eða svívirða þjóðfánann, hreint og beint hryðjuverk gagnvart íslenskri menningu. ,,Stutta hárið var þannig tekið sem afgerandi sjónrænt tákn um samfélagslega ógn og menningarlega spillingu.“ (!) Fyrir utan syndir, spillingu og árásir væri stutta hárið á skjön við „sögulegt eðli íslensku kvenþjóðarinnar“. Guðmundur lét sér fátt kvenlegt athæfi óviðkomandi, og sendi einnig inn greinar um andlitsfarða, sem erlendis væri ‘þykkastur á andlitum léttúðarkvenna’ – en ómálað andlit væri hreinlega til marks um siðferðilega yfirburði.

Þegar hér er komið sögu langar mig til að vita við hvað þessir menn voru svona hræddir. Á þessum árum var enginn erlendur her í landi og hverfandi hætta á því að blóðblöndun myndi steypa þjóðinni í glötun. Skýringin er ekki langt undan – þessi menningararfsvæðing kvenlíkamans var innlegg í það verkefni að stýra hegðun kvenna – og það með drusluskömm! Ef þú vilt ekki verða álitin ‘léttúðarkvendi’, þá heldurðu áfram að vera í peysufötum, með skotthúfu og fléttur!

Við erum erfingjar að menningu, sem er okkar sameign. Megum við þá meðhöndla þennan arf eins og okkur sýnist, eins og við megum við allt annað sem fellur til frá forfeðrunum? Ekki aldeilis! Í raun aðgreinir hugtakið ‘menningararfur’ okkur frá ‘hinum’. ‘Við’ erum erfingjar þessarar menningar, sem þýðir þá að einhverjir tilfallandi ‘hinir’ eru það ekki. Í gegnum tíðina höfum við Íslendingar þurft að takast á við, að okkar helsti arfur er að miklu leyti óáþreifanlegur menningararfur, sbr. Íslendingasögurnar. Við eigum hvorki kastala né hallir til þess að varðveita, en tókst, með hjálp tímans og góðra manna að endurheimta þennan stórkostlega arf okkar.

Vandi fylgir vegsemd hverri og það er vandi að eiga sér menningararf. Fyrir utan það að hann krefst varðveislu og viðhalds, á við að koma upp boðlegri salernisaðstöðu í þjóðgarðinum, þá þarf að umgangast menningararfinn sinn ‘rétt’, eins og sýndi sig í stóra þjóðbúningamálinu fyrir um áratug. 

Forsíða Grapevine, 17. júní 2004

Í grein Karls Aspelund er komið inn á stóra þjóðbúningamálið, sem Valdimar Tr. Hafstein gerði úttekt á árið 2005. Þann 17. júní 2004 fagnaði Reykjvík Grapevine 60 ára fullveldi með forsíðumynd af ungri blökkukonu í bláum kyrtli. Í leiðara var þess getið að fulltrúi Þjóðdansafélagsins hefði verið tregur til að leigja búninginn, því myndatakan gæti verið ‘óvirðing við þjóðbúninginn’. Nú eiga hugsanlega fleiri en ég erfitt með að meðtaka hvernig hægt er að sýna fatnaði ‘óvirðingu’, en sem menningararfur er þjóðbúningurinn eign okkar – sem útlokar ‘hina’ frá því að deila honum með okkur.

Næsta búningshneykslis var ekki langt að bíða, því í ágúst sama ár bar Dorrit Moussaieff forsetafrú skautbúning og næstu daga heyrðust raddir um að það hefði ekki verið ‘viðeigandi’ – Dorrit væri jú ekki íslenskur ríkisborgari! Sem var vissulega satt, en einnig hentug leið til þess að sneiða hjá eðli málsins, því það snerist reyndar um hverjir ættu tilkall til ‘okkar’ menningararfs – eða réttara sagt: hverjir ættu það ekki.

Réttum mánuði síðar opnaði Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir, þáverandi menntamálaráðherra nýja sýningu á Þjóðminjasafninu, sem sýnt var frá í beinni útsendingu. Landið fór á hliðina – vegna þess hvernig Þorgerður Katrín  var klædd, því hún var í upphlut, en skotthúfulaus og undir upphlutnum var hún í hvítum afabol. Svo ‘ósiðlegt’ þótti þetta, að dagblöðin drukknuðu í aðsendum greinum, skiptiborð útvarpsstöðva ofhitnuðu og spjallrásir á netinu bræddu úr sér.

Erfingjar menningararfs þurfa nefnilega að koma ‘rétt’ fram við arfinn – ella er voðinn vís.

Loks lít ég á grein Sigríðar Helgu Þorsteinsdóttur, sem hún með yndislegri íróníu kallar: Hagnýting Guðríðar Þorbjarnardóttur 1980 – 2011.

Viðhald menningararfs snýst einnig um að hanna fortíðina – framleiða sögu, ef svo má segja.

Og sagan af Guðríði er mjög gott dæmi um framleiðslu á því sem Alan Dundes kallaði ‘fakelore’.

Minnismerki í Glaumbæ um Guðríði Þorbjarnardóttur og Snorra son hennar og Þorfinns karlsefnis Þórðarsonar frá Glaumbæ í Skagafirði. Snorri er talinn fæddur um 1004 og er fyrsti hvíti maðurinn fæddur í Ameríku, svo vitað sé.

Guðríðar er getið í Eiríks sögu Rauða og í Grænlendingasögu og söluvænleg er hún sannarlega – kona sem á söguöld ferðaðist víða og átti barn í Ameríku, fyrsta hvíta barnið sem fæddist í þeirri heimsálfu.

Vissulega er saga Guðríðar merkileg, en í dýrlingsvæðingu hennar felst lærdómur um hvernig við tökum söguna og notum hana eftir hentugleikum – hvernig við sköpum ‘fakelore’. Alan Dundes segir meðal annars: „In all cases, the country in question was suffering from a severe case of an inferiority complex.” Þessi orð virðast eiga vel við, ef hugsað er til Íslands undanfarinna ára. Má rekja þá víkingamýtu sem varð svo ríkjandi í umræðunni til þessa? Að búið hafi verið til eins konar fakelore til að skýra íslenska ‘yfirburði’? Ekki síst þegar haft er í huga að ekki eru margir áratugir síðan Íslendingar litu hreint ekki á sig sem víkinga. Var það minnimáttarkennd sem réði því að orðræðan varð á þann veg að eðlilegt væri að hér risi alheimsfjármálamiðstöð og að Íslendingar gætu kennt Norðurlöndum ýmislegt um velferðarsamfélög?

Eða eins og Þorgerður Þorvaldsdóttir sagn- og kynjafræðingur sagði á ráðstefnu árið 2001:

„Landafundirnir eiga sérstaklega að vera söluvænn atburður, 1000 ára gömul ímynd sem engir Íslendingar kannast við á neinn hátt. Guðríður Þorbjarnardóttir er allt í einu orðin ofsaleg þjóðhetja, fyrsta konan sem eignaðist hvítt barn í Ameríku. Ég man ekki eftir að hafa nokkurn tíma heyrt á þessa konu minnst.“

Er það sem fólk trúir að sé satt mikilvægara en það sem er í rauninni satt? Skiptir það máli? Það að finna upp hefðina, eitthvað sem gerir hópinn sérstakan, styrkir sjálfsmynd hans og stöðu til þess að skilgreina sig frá ‘hinum’. Þær hefðir og sögur sem þjóðir hafa fundið upp eða breytt á afgerandi hátt, þjóna þó meiru en þjóðernissinnaðri sameiningu. Ef hefðir laða ferðamenn að, þá fer framleiðsla og kynning á hefðum og sögulegum mýtum að stjórnast af markaðsöflunum – því menningararfur er svo sannarlega einnig markaðsvara, sama hversu háleit markmiðin um verndun hans og varðveislu eru.

Krónborgarkastali

Sem dæmi, er Krónborgarkastali einn þriggja danskra staða á heimsminjaskrá UNESCO, en síðan hann komst á listann, koma þangað 250 þúsund borgandi gestir á ári og 2014 tók Krónborg inn aðgangseyri fyrir hálfan milljarð ISK. Ráðsmaður kastalans segir helming gestanna vera útlendinga, sem fari á milli staða á heimsminjaskránni og það að komast á skrá hafi haft ‘allt að segja‘ fyrir fjölgun gesta. Hvað sem skránni líður, gæti verið önnur ástæða fyrir áhuga ferðamanna á kastalanum: Sögusvið leikrits sem margir kannast við, hvers aðalpersóna er danskur prins, er einmitt Krónborgarkastali. Árleg listahátíð, sem hverfist um þetta leikrit, er haldin í kastalanum, því í gegnum Krónborg eiga Danir hlutdeild í sjálfum Hamlet, sem þó er menningararfur allt annars lands. Meðal þeirra sem leikið hafa Hamlet í Krónborgarkastala, eru Laurence Olivier; John Gielgud, Richard Burton og Kenneth Brannagh.

Á heimsminjaskránni eru einungis skráðir einstakir staðir á jörðinni og alþjóðlega viðurkennd verndarsvæði, alls um 900 staðir. Meðal þeirra þekktustu eru píramídarnir í Egyptalandi, Signubakkar í París, Frelsisstyttan í New York, Akropolis í Aþenu, Stonehenge á Englandi, Kínamúrinn, Taj Mahal á Indlandi og Grand Canyon í Bandaríkjunum.

Þannig að það að vera ‘á skrá’ getur þýtt tekjur upp á hálfan milljarð – á ári. Við eigum staði á heimsminjaskránni – að vísu enga sem heimsþekkt, ódauðleg leikverk hafa verið samin um – en höfum hugsanlega gleymt þeirri kröfu UNESCO, að ‘þegar staður er kominn á heimsminjaskrána ber að virða og umgangast hann í samræmi við gildi hans og viðmið UNESCO enda staðurinn þá orðinn sameign mannkyns.’

Menningararfur er allt í senn: sameiningar- og sundrungarafl, hugsjón, auðlind og þrætuepli.

Fyrst og fremst er hann þó endalaust hrífandi viðfangsefni.

Lýk þessum vangaveltum á innblæstri sem ég hef frá Barböru Kirshenblatt-Gimblett, sem bendir á að menningararfur sé ný gerð menningarframleiðslu í samtímanum sem hagnýti fortíðina og talar um menningararf sem “virðisauka”-iðnað. Í The Value of Exhibition segir hún að deyjandi hagkerfi sviðsetji eigin endurfæðingu. Já, það var þetta með “deyjandi hagkerfi” sem greip mig.

Svo nú legg ég til, að við setjum upp “þemagarð” eins og er í fyrrum DDR. Okkar þema verður hafta – og skömmtunarárin okkar góðu (sem eru alltaf soldið yfirvofandi). Það eina sem fæst af matvöru verða íslenskar afurðir, á við hangikjöt og Ora-baunir. Í fatnaði verða það Álafossúlpur og lopapeysur – reyndar eru terelínbuxur einnig ómissandi. Ekkert innflutt, nema ef vera skyldi gúmmískór og Prince Polo. Bílaleigurnar geta þjóðnýtt gamla Skoda og Moskvítsa, helst ryðgaða í gegn.

Við byggjum svæðið upp í Þingholtunum. Ég mun ekki leggjast gegn því að það kristallist í kringum Óðinsgötuna, þar sem ég er fædd. Við enduropnum nokkrar Silla og Valda verzlanir (öll hornin þeirra eru til ennþá) og það langbezta er: Þáttakendur verða að kaupa sér að minnsta kosti mánaðar dvöl í þemagarðinum. Sem mun gefa af sér stórauknar gjaldeyristekjur og núll innflutning. Talandi um að hagnýta fortíðina og auka virði hennar í samtímanum!

Þarna er komin einföld leið til að staga í fjárlagagatið, næstum jafn einföld og líf minnar flóknu og margbrotnu þjóðar.