Hvað geta þessi orð sagt okkur um sögu prjóns á Íslandi? Í pistlinum segir af elstu heimildum um orðin, sem eru vísbendingar um hvenær Íslendingar lærðu að prjóna. Ég treysti því að áhugasamar prjónakonur hafi jafnframt gaman af orðsifjafræði og tekur umfjöllun mið af því. Forsíðumyndin er af barnssokki sem fannst í uppgreftri á Stóru-Borg og kann að vera frá því um 1600.
Prjónasaumur = prjónles
Elstu ritheimildir um prjón hér á landi er að finna í skjölum Guðbrands biskups Þorlákssonar á Hólum.
Guðbrandur Þorláksson var biskup á Hólum 1571-1627.
Í bókhaldi Guðbrands biskups segir (og dæmin eru umrituð á nútímamál í svigum):
af landskylldum giort j Suarf(ad)ardals vmbodum med Vrda jordum og Socku. anno 1582 j fardogum. burt golldit j kaupgiolld og skullder. [- - -] prioonasaumur 22 paur. (Af landskyldum gert í Svarfaðardals umboðum með Urða jörðum og Sökku, árið 1582 í fardögum, burt goldið í kaupgjöld og skuldir [- - -] prjónasaumur 22 pör.)
og
[- - -] a Vrdum Dominicia 2a post epi(phaniam) anno 1583 [- - -] a eg nü þar von ae af tijundarvadmalum xx alnum. jitem j vor ad kom v voder og vij alner. jitem prionasaumur lxxx og xvj pör. (Á Urðum annan sunnudag eftir þrettándann árið 1583 [- - -] á ég nú þar von á tíundarvaðmálum 20 álnum, auk þess í vor að komi 5 voðir og 7 álnir, auk þess prjónasaumur 96 pör.)
(Bréfabók Guðbrands byskups Þorvaldssonar, s. 227-228)
Árið 1581 bókar Guðbrandur biskup að upp í landskuld af Gardzhorni hafi verið goldið m.a. með „vj paur socka“ (Bréfabók, s. 195) og minnist á „íííj paur so(k)ka“ í öðru skjali (Bréfabók, s. 218). Það má því ætla að prjónasaumurinn sem hann nefnir 1582 hafi verið prjónaðir sokkar.
Orðið prjónasaumur var svo notað áfram yfir prjónaðar flíkur, allt fram á 20. öld, skv. dæmum Ritmálssafns Orðabókar Háskóla Íslands en frá miðri 17. öld hefur þekkst orðið prjónles og hefur það á síðari öldum orðið ofan á.
Prjónaður
Orðið prjónaður kemur líka fyrst fyrir í efni tengdu Guðbrandi biskupi, þ.e. í hinni prentuðu Guðbrandsbiblíu, Jóhannesarguðspjalli 19:24, þar sem segir um kyrtil Jesú: „Enn kyrtillin[n] var eigi saumaðr / helldr fra ofan verdu allr prionadr.“ (Sjá nánar pistilinn Kyrtillinn hans Jesú.) Í ofurlítið yngri heimild segir um sama kyrtil: „hann [kyrtillinn] var ecke saumadur helldur prionadur.“ (Passio, þýdd bók eftir Lúther, gefin út á Hólum árið 1600, s. 208 .)
Prjónn og prjónar
Orðið prjónn var þekkt í íslensku frá fornu fari og líklega merkti það síll/sýll eða alur, a.m.k. oddmjótt hvasst verkfæri. Í Sturlungu er nefndur Ögmundur nokkur sem hafði viðurnefnið prjónn; „[…] lat brenna allann [fjárhlut] sva ath konungr hafi hvorki af prionn ne pening“ segir Valgautur jarl í Ólafs sögu hins helga í handriti laust eftir 1400; „alin [er] kambur og prionn og nal“ segir í lista yfir verðgildi í handriti af Búalögum, líklega frá 1550.
Gamall sýll (alur) til að gera göt á skinn eða klæði.
Kenningar um orðsifjar prjóns
- Í Íslenskri orðsifjabók segir að uppruni orðsins prjónn sé umdeildur; sumir telji það fornt tökuorð úr fornslavnesku, prionu, sem sé sama orðið og prion[i] í grísku og merki sög eða bor. Aðrir haldi að orðið sé af germönskum toga, upphaflega rótin hafi verið *preu-, sem þýði stinga eða ota. Í sömu heimild segir að ólíklegt sé að íslenska orðið prjónn sé tökuorð úr fornensku, (fornenska (og miðenska) orðið var preon), en það er ekki rökstutt nánar.
- Cleasby og Vigfússon (s. 479) halda því hins vegar fram að íslenska orðið prjónn samsvari gelíska orðinu prine og skoska orðinu prin.
- Í miðensku var til orðið preon, sem þýddi prjónn, og mögulega sögnin preonen (dæmin sem tekin eru í A Middle English Dictionary eftir Stratman um þessa sögn sýna ekki afdráttarlaust að hún hafi þýtt að prjóna þótt höfundur orðabókarinnar staðhæfi það).
- Í Hjaltlandseyja-Norn var til nafnorðið prin, sem þýddi alur eða stór títuprjónn. Jakob Jakobsen telur að þetta sé sama orðið og íslenska orðið prjónn.
- Í færeysku er til orðið prónur (eldri mynd var preunur) sem þýðir stór títuprjónn eða prjónn [í nútímafæreysku er notað orðið stokkur fyrir prjón]. Rekja má orðið prjónn víðar en hér verður látið staðar numið.
Í Guðbrandsbiblíu sést mætavel að orðið prjónn hefur á dögum Guðbrands ennþá verið samheiti við al eða sýl þótt Íslendingar hafi þá tileinkað sér tæknina að prjóna og líklegt sé að sögnin sé mynduð með hliðsjón af verkfærunum, prjónum: „… tak einn Prion / og stijng i giegnum hans Eyra“ (5. Mósebók 15:17) – í nútímaþýðingu er klausan: „… þá skaltu taka al og stinga honum í gegnum eyrnasnepil hans.“ Annars staðar í Guðbrandsbiblíu stendur: „… og stinga i giegnum hanns Eyra med Al“ (2. Mósebók 21:6) – nútímaþýðingin er: „[Síðan skal húsbóndi hans] stinga al í gegnum eyra hans.“
Elsta dæmi um bandprjóna er jafnframt elsta dæmi um banaslys af völdum prjónaskapar á Íslandi
Í Skarðsárannál 1400-1640 (sem ritaður er af Birni lögréttumanni Jónssyni á Skarðsá) segir í pistli um árið 1615:
Í Hvanndölum norður stakk maður sig ófyrirsynju á vetlingaprjóni inn í bakið, Tómas Gunnlaugsson að nafni; dó litlu síðar.
(Skarðsárannáll, s. 203. Hér má sjá þessa getið í handriti, í þriðja hluta JS 614 4to, sem kann að vera skrifaður um miðja átjándu öld. Vilji menn spreyta sig á að lesa klausuna þá hefst hún í lok tíundu línu.)
Samantekt
Til að draga þetta saman má segja að nokkuð öruggt sé að íslenska orðið prjónn hafi verið til, í annarri merkingu þó, þegar Íslendingar lærðu að prjóna, um eða eftir miðja sextándu öld. Sumir hafa viljað tengja þessa tæknikunnáttu við Englendinga því líkt orð þekktist um verkfærið prjón í miðensku og notað það sem rök fyrir að Íslendingar hafi lært að prjóna af enskum sjómönnum. En af því orðið má rekja víðar eru þetta ekki sérlega góð rök fyrir tilgátunni. Auk þess hefðu Íslendingar allt eins getað lært þessa tækni af hollenskum eða þýskum. Og sé haft í huga að Spánverjar voru líklega fyrstir Evrópubúa til að læra að prjóna (sjá pistilinn Spænsku svæflarnir) er kannski enn álitlegri hugmynd að íslenskir hafi lært að prjóna af velprjónandi spænskum sjómönnum sem flækst hafi hingað til lands, mögulega orðið skipreika og haft hér vetursetu.
Heimildir
Ásgeir Blöndal Magnússon. Íslensk orðsifjabók. Orðabók Háskólans 1989.
Bréfabók Guðbrands byskups Þorvaldssonar birt af Hinu Íslenzka Bókmenntafélagi 1919-1940. Páll Eggert Ólason sá um þessa útgáfu.
Cleasby, Richard og Guðbrandur Vigfússon. 1874. An Icelandic-English Dictionary.
Ritmálssafn Orðabókar Háskólans
Føroysk orðabók. Føroya Fróðskaparfélag 1998.
Guðbrandsbiblía (Biblía. Þad Er Øll Heilóg Ritning vtlógd a Norrænu.), útg. 1584.
Jakobsen, Jakob. Etymologisk ordbog over det norrøne sprog på Shetland. Útg. 1921.
Jón Hilmar Magnússon. Íslensk færeysk orðabók. Útg. 2005
Luther, Martin. Passio. Þad er Historian Pijnunnar og Daudans vors Frelsara Iesu Christi. Útg. 1600.
Orðabók Árnanefndar: Ordbog over det norrøne prosasprog. Árnastofnun í Kaupmannahöfn og Kaupmannahafnarháskóli.
Skarðsárannáll. Annálar 1400-1800 I. Hið íslenzka bókmenntafélag. Útg. 1922.
Svabo, J. C. Dictionarium Færeoense. Færøsk – dansk – latinsk ordbog. Útg. 1966
Stratmann, Francis Henry og Henry Bradley. A Middle-English Dictionary. Útg. 1891.
Pistillinn er að hluta byggður á bloggfærslu minni Prjónið og fagorðin frá 29. sept. 2012.