Eitt af þeim þjóðmálum sem mér hefur þótt hvað auðveldast að taka afstöðu til frá því ég man eftir mér er aukið frjálsræði í aðgengi að áfengi á Íslandi; bæði með tilliti til frjálsrar sölu þess hjá einka-aðilum og hvað varðar samræmingu áfengis- og lögræðisaldurs.
Fyrir mér hefur þetta alltaf verið borðleggjandi þróunarskref, í átt að frjálslyndu nútíma-samfélagi og frá því ríkisstýrða forræðis-samfélagi 20. aldarinnar, sem Íslendingar eru enn að brjóta af sér.
Ég hélt líka raunverulega að þetta væru flestallir Íslendingar sammála um, málið hefði bara alltaf dagað uppi á dagskrá stjórnmálanna. Eftir að frumvarp þessa efnis var lagt fram í sjöunda skiptið á þessu haustþingi hefur annað hins vegar heldur betur komið á daginn. Jebb.
Ég skal viðurkenna að í kjölfar þessarar umræðu þykir mér andstaðan við málið ekki jafn frámunalega molbúaleg og mér þótti hún fyrir fáeinum mánuðum síðan… en samt.
Mótrökin sem meika ekkert sens
1. „Ég bý sko í miðbænum og mér þykir ekkert mál að rölta út í vínbúð“ – Gott fyrir ykkur. Það búa hins vegar ekki allir í miðbænum. Það verður áfram selt áfengi þar ef sala þess verður gerð frjáls, engar áhyggjur. Sumir þurfa hins vegar að gera sér umtalsverða ferð í Vínbúðina, t.d. í úthverfum og utan höfuðborgarsvæðisins. Það að „komast í ríkið“ er þá ekki sjálfsagt mál fyrir þau sem t.d. hafa ekki aðgang að bíl.
2. „Það er svo ofboðslega góð sérfræði-þjónusta í Vínbúðum og starfsmenn þeirra eru goð af mönnum.“ – Ég hef í fyrsta lagi aldrei fallið í stafi yfir ótæmandi visku eða brjálæðislegri þjónustulund þessa starfsfólks, þó ekkert sé við þau að athuga. Ef þér finnst þau svona gríðarlega eftirsóknarverð getur þú ráðið þau til vinnu og selt áfengi sjálf(ur), nú eða bara verslað við þá sem gera það, og leyft mér að versla þar sem mér sýnist. Hvaðan í dauðanum kemur sú hugmynd að það hvað þér finnst persónulega vera góð þjónusta séu rök fyrir því að banna annars konar þjónustu?
3. „Hvað verður um 400 starfsmenn Vínbúðarinnar?!“ – Er sala áfengis semsagt orðin einhvers konar atvinnuleysisbótavinna ríkisins núna? Ef það er pælingin, þá eru til samfélagslega hagkvæmari verkefni sem þau geta sinnt… líklegast munu þau þó finna sér aðra vinnu – jafnvel við að selja áfengi í matvöruverslunum. Starfskraftar þeirra virðast amk. vera gríðarlega eftirsóttir meðal þjóðfélagsspekúlanta, ef marka má rök nr. 2.
4. „Frjáls sala leiðir af sér minna úrval“ - Frjáls sala leiðir af sér úrval sem er í samræmi við eftirspurn neytenda. Mér heyrist á umræðunni að æði margir hefðu áfram áhuga á að kaupa sér ýmiss konar afbrigði áfengis og því er hvoru tveggja líklegt að sérstakar vínbúðir muni spretta upp til að mæta þeirri eftirspurn, og að einstaka sölu-aðilar muni bjóða upp á mismunandi tegundir. Ef ekki þá þýðir það að öllu jöfnu það að ekki nógu margir hafa áhuga á vörunni til að það standi undir kostnaði að flytja hana inn. Við svo búið er varla skynsamlegt að ætlast til þess að ríkið greiði niður sérvisku einstakra neytenda á kostnað annarra.
5. „Einstakir kaupmenn úti á landi hafa getað rekið verslanir sínar vegna þess að þeir fengu að sjá um sölu Vínbúðarinnar á svæðinu“ - Það er mismunun að veita einstökum kaupmönnum einkaleyfi til þess að hagnast á slíkri sölu, í stað þess að gefa hana frjálsa. Það er vissulega eðlileg viðleitni að styðja við starfsemi og verslun á landsbyggðinni, en það er hægt að gera með mun beinni og skilvirkari hætti og án þess að mismuna aðilum.
6. „Frjáls sala leiðir af sér hærra verð“ - Sko, nei. Samkeppni í sölu vöru leiðir ekki af sér hærra verð heldur en einokun á henni - sérstaklega þegar sú einokun er á hendi aðila sem vill ekki bara græða á vörunni heldur reyna að fæla neytendur frá henni með hárri verðlagningu. Það þarf ekki að hafa setið einn einasta hagfræðikúrs til að gera sér grein fyrir þessu, þó það geti hjálpað. [Við nánari skoðun meikar þetta kannski meira sens en ég hélt upphaflega; það er hugsanlegt að stærðarhagkvæmni og ólíkt eðli einokunar ÁTVR hafi í för með sér lægra verð en yrði á frjálsum markaði, þó mér þyki það ansi ólíklegt af áðurnefndum ástæðum]
7. „Það er alveg nóg aðgengi fyrir, fólk hættir ekkert að misnota áfengi þó það fáist ekki á sunnudögum“ - Ömm, já, einmitt, hvers vegna á misnotkun áfengis þá að aukast ef það er leyft? Auðvitað er aðgengi takmarkað þegar það er selt á verulega takmörkuðum fjölda staða og tímum sólarhrings og vikunnar, er það ekki líka tilgangurinn með þessu öllu saman?
8. „Af hverju ætti einhver frekar að vilja versla áfengi í Hagkaup en í Vínbúðinni?“ – Vegna þess að það er oft nærtækara… af hverju er þér ekki sama?
Mótrökin sem meika sens
Ofangreind rök held ég satt að segja að hljóti að hafi verið týnd til í hugarflæði fólks sem er andsnúið frjálsri sölu áfengis, en liggi þeirri andstöðu varla til grundvallar í mörgum tilvikum. Grundvallar-rökin eru auðvitað þau sem snúa að umhyggju fyrir fólki í áfengisvanda og aðstandendum þeirra, sem og neikvæðum áhrifum áfengisneyslu á samfélagið í víðari skilningi.
![]()
Þannig er í fyrsta lagi sagt að við eigum að reyna að koma í veg fyrir að fólk eyðileggi líf sitt með áfengisneyslu, jafnvel þó það sé þeirra ákvörðun, og í öðru lagi að einstaklingsfrelsið megi takmarka við það sem hefur áhrif á aðra. Slík rök eru auðvitað sígild og í sjálfu sér fullkomlega málefnaleg.
Þessi afstaða hefur líka verið studd ágætum gögnum; vissulega hefur áfengisneysla aukist verulega á Íslandi síðan bjórbanninu var aflétt árið 1989 og skýrsla sem WHO birti fyrir ESB (sjá bls. 83-87) árið 2012 um áfengisneyslu í Evrópu tiltók sömuleiðis ýmis rök fyrir ágæti takmarkaðs aðgengis að áfengi. Þar kemur t.d. fram að áfengisneysla í Evrópu sé hvað minnst á Norðurlöndunum, þar sem ríkið einokar sölu áfengis – nema í Danmörku, þar sem neyslan er enda langmest af þeim ríkjum. Þá hafi áfengisneysla aukist verulega í Svíþjóð og Finnlandi þegar þessi lönd slökuðu á þeim takmörkunum á 7. og 8. áratugnum.
Neysla ≠ Skaði
Það er hins vegar áhugavert að skoða þessa tölfræði nánar; þar kemur t.d. í ljós að þrátt fyrir að áfengisneysla hafi almennt aukist á Íslandi frá árinu 1989 hefur neysla sterks áfengis dregist verulega saman á þeim tíma, sem og hin illræmda unglingadrykkja.
Að sama skapi er athyglisvert að skoða tölurnar á bls. 10-12 og upp úr í áðurnefndri skýrslu betur; þar hafa aðstandendur skýrslunnar kortlagt skaðsemi drykkjumenningar í flestöllum ríkjum heimsins, þar sem 1 stendur fyrir minnst skaðlega drykkjumenningu en 5 fyrir þá skaðlegustu. Þar kemur fram að Ísland og önnur Norðurlönd skora á 3 en flest ríki Mið- og Suður-Evrópu á 1 (og BNA og Kanada á 2), þrátt fyrir að sala áfengis sé frjáls þar og áfengisneysla meiri en á Norðurlöndunum!
![Drykkjumenning í Evrópu]()
Myndritin á næstu blaðsíðum sýna síðan að S-Evrópuríkin koma betur út á nánast öllum mælikvörðum á samfélagsskaða, og Mið-Evrópa svipað, borið saman við Norðurlöndin. Þetta leiðir okkur að því að íhuga það sem ætti að blasa við; áfengisneysla og samfélagsskaði vegna áfengisneyslu er ekki sami hluturinn. Þrátt fyrir að ýmsar rannsóknir hafi vissulega fundið tengsl milli aukinnar neyslu áfengis og aukins samfélagsskaða virðist alveg ljóst að það samband er ekki einhlítt, heldur geti það t.d. farið mjög eftir drykkjumenningu og neyslumynstrum.
Þar komum við líka að samanburðinum við matvörur, sykur, kaffi, tóbak, tölvuleiki, kannabis, kókaín og heróín sem er svo vinsæll hjá fólki beggja megin í þessari umræðu og öðrum; hver þessara vara er ólík í eðli sínu og hefur ólíkar afleiðingar. Alkahólismi og misnotkun áfengis eru svo sannarlega alvarleg og ömurleg samfélagsvandamál – en það er engu að síður raunin að í flestum vestrænum ríkjum getur meginþorri fólks neytt áfengis öðru hverju, jafnvel ansi reglulega, án þess að af því hljótist einhver sérstök misnotkun eða skaði.
Það mætti jafnvel ganga svo langt að halda því fram að mjög margir hafi fyrst og fremst ánægju af því að drekka áfengi öðru hvoru.
Skaði og vernd
Það þarf ekkert að hafa mörg orð um það hér að það getur verið eðlilegt að takmarka það athafnafrelsi einstaklinga sem skaðar aðra, en það er vandséð að áfengisneysla falli undir þau sjónarmið. Ég skaða aðra ekki með því einu að neyta áfengis og umhyggja Ögmundar og félaga er afþökkuð pent, enda er fólk að jafnaði (ath. ekki í öllum tilvikum) betur til þess fallið að taka ábyrgð á slíku sjálft (og þó svo væri ekki er alls óvíst að það væri okkar að taka af þeim þann rétt).
Áhrifin geta hins vegar vissulega verið óbein; með því að ofbeldi, slysfarir og annað slíkt fari vaxandi með aukinni áfengisneyslu í samfélaginu. Það má vel vera að það sé rétt að öðru jöfnu en eins og áður segir virðist það samband fara mikið eftir drykkjumenningu. Eftir sem áður væri það á ábyrgð okkar sjálfra; ofbeldi og ölvunarakstur yrðu áfram ólöglegar athafnir og það er ansi hart að láta þann minnihluta sem misnotar áfengi með þeim hætti ráða takmörkunum á frelsi allra hinna.
Svona rök fyrir smástýringu samfélagsins geta líka verið ansi varasöm og segja bara hálfa söguna; svo nokkuð ýkt dæmi séu tekin þá er áreiðanlega hægt að halda því fram að slysfarir myndu minnka við það að banna fólki að fara út úr húsi, umferðarslys myndu minnka með því að banna akstur bíla og offita mundi líklega minnka með því að banna ýmiss konar matvæli. Já, sem og þægileg rúm.
Í öllum þessum tilvikum er vissulega hægt að rekja sorglega tölfræði um ömurleg tilvik þar sem ofbeldi og harmleikur hefði hugsanlega aldrei orðið – ef við hefðum bara bannað. Þó efa ég að þau þyki jafn-sannfærandi og í umræðunni um áfengi.
Þessar líkingar eru ekki ætlaðar sem útúrsnúningur, heldur til að varpa ljósi á tvenns konar galla við þessi rök; þau horfa bara á neikvæðar afleiðingar athafna og þau líta fram hjá frelsisréttindum okkar, sem kalla á ríkari réttlætingu fyrir skerðingu en fáeinar skýrslur – þó svo að kosti þeirra geti verið erfitt að mæla í sams konar skýrslum.
Hin hliðin
Það er jú, auðvelt að komast að niðurstöðu í kostnaðar- og ábatagreiningu – ef bara er horft á mögulegan kostnað en ekki á mögulegan ábata.
Það er erfitt að mæla ágóðann af auknu frjálsræði í samfélaginu en hann skiptir samt verulegu máli. Það er eins og aukin ánægja og þægindi meginhluta þjóðarinnar af slíku frjálsræði séu hálfgerð feimnismál í þessari umræðu; enda áfengi gjarnan málað upp sem syndugur skratti sem menn skulu blygðast sín fram í fingurgóma fyrir að leggja lag sitt við – og aukin ánægja einstaklinga í daglegu lífi virðist almennt ekki talin gjaldgeng sem rök nema um sé að ræða líf eða dauða þeirra sem um ræðir.
Ef menn sleppa því að fella dóma yfir matarsmekk annarra er nefnilega flestum auðvelt að taka undir merkilega illræmd ummæli um humar og hvítvín; það væri þægilegt að þurfa ekki að taka ákvörðun um það upp úr hádegi á laugardegi hvort maður vilji drekka vín með matnum á sunnudagskvöldi – eða bjór með leiknum. Eða hvað svo sem fólki þóknast. Stundum tekur maður skyndilega ákvörðun um að skemmta sér þegar klukkan er orðin 18 á laugardögum og þá eru góð ráð svo sannarlega rándýr – og þá skaltu sko ekki láta þér detta í hug að skemmta þér utanbæjar.
Það væri almennt óskaplega gott að geta verslað áfengi á eðlilegu verði, á eðlilegum tímum og á eðlilegum fjölda staða. Í því væru fólgin aukin þægindi, ánægja og lífsgæði fyrir mig og svo marga aðra sem hafa ánægju af því að að fá sér.
Það er eiginlega gjörsamlega óþolandi að þeim lífsgæðum, sem nánast allar þjóðir heims búa við, sé enn haldið niðri á Íslandi árið 2014. Vegna þess að öðrum finnst svo notalegt að rölta út í Vínbúð og spjalla við goðin sín, vegna þess að þau vilja vernda mig fyrir synduga skrattanum mínum og láta mig gjalda þess að sumir Íslendingar myndu hugsanlega hegða sér illa, ef þeim leyfist að gera það sama og aðrar þjóðir.
Tl;dr? Meiri bjór.