Vont er þeirra ránglæti, verra þeirra réttlæti
-Jón Hreggviðsson
Ríkissaksóknari kemst að þeirri niðurstöðu í greinargerð sinni um Hraunbæjarmálið svokallaða að lögregla hafi ekki gerst sek um refsiverða háttsemi við framkvæmd starfa sinna þann 2. desember 2013. Að mati höfundar rökstyður greinargerðin þó ekki þessa niðurstöðu með fullnægjandi hætti. Þá sárvantar í greinargerð ríkissaksóknara gaumgæfilegt mat á því hvort aðgerðir lögreglu þetta kvöld hafi staðist ákvæði 2. greinar Mannréttindasáttmála Evrópu (MSE) sem kveður á um rétt allra til lífs. Þá kemur það ekki sérstaklega til athugunar í greinargerð, hvort skipulagningu og stjórnun aðgerða lögreglu þessa nótt hafi verið hagað með það að höfuðmarkmiði að forðast mannslát í lengstu lög eins og 2. grein MSE gerir ráð fyrir.
Rétturinn til lífs
Lífið, það ástand að draga andann og vera til sem manneskja er grundvallarmannréttindi. Rétturinn til lífs er oft kallaður mannréttindi mannréttindanna því án hans fáum við engra annarra réttinda notið. Hver einasta lifandi mannvera á skilyrðislausan rétt á því að samfélagið allt virði rétt hennar til lífs. Þá ber ríkinu sérstök skylda til þess að vernda rétt borgara sinna til lífs. Því ber að setja lög sem tryggja rétt allra til lífs sem á yfirráðasvæði þess eru.(1) Einnig ber ríkinu að tryggja að lífi borgaranna stafi ekki ógn af gjörðum ríkisins eða aðgerðaleysi. Ríkinu ber einfaldlega skylda til þess að vinna af fremsta megni að því að fólk týni ekki lífi af óþörfu.(2)
Rétturinn til lífs ekki tryggður í stjórnarskrá Íslands en Mannréttindasáttmáli Evrópu, sem Ísland er aðili að, skilgreinir hann svo:
I. kafli. Réttindi og frelsi.
2. gr. Réttur til lífs.
1. Réttur hvers manns til lífs skal verndaður með lögum. Engan mann skal af ásettu ráði svipta lífi, nema sök sé sönnuð og fullnægja skuli refsidómi á hendur honum fyrir glæp sem dauðarefsingu varðar að lögum.
2. Þótt mannsbani hljótist af valdbeitingu skal það ekki talið brjóta í bága við þessa grein ef valdbeitingin er ekki meiri en ýtrasta nauðsyn krefur:
a. til að verja menn gegn ólögmætu ofbeldi;
b. til að framkvæma lögmæta handtöku eða til að koma í veg fyrir flótta manns sem er í lögmætri gæslu;
c. vegna löglegra aðgerða sem miða að því að bæla niður uppþot eða uppreisn.
Þá fylgir réttinum til lífs einnig sú kvöð að þegar grunsemdir eru uppi um að brotið hafi verið á þessum grundvallarrétti sé það grundvallarskylda ríkisvaldsins að rannsaka málið ítarlega og, eftir atvikum, draga hinn brotlega til ábyrgðar. Þessi skylda vegur þyngst þegar fyrir liggur að manneskja hafi týnt lífi af völdum opinberra starfsmanna og þá sérstaklega vegna valdbeitingar lögreglu.(3)
Ég hef áður fjallað um hvernig framkvæmd rannsóknar ríkissaksóknara stangast á við svokallaða rannsóknarskyldu sem fylgir réttinum til lífs og verður það atriði því ekki reifað frekar hér. Einnig hef ég farið ítarlega yfir hvernig innanríkisráðherra og undirstofnanir hennar brugðust skyldu sinni að vernda líf Sævars og annarra þegar þeim mátti ljóst vera að Sævar hafði haglabyssu undir höndum og hygðist nota hana. Það gerði ég í opnu bréfi til Innanríkisráðherra, Hönnu Birnu Kristjánsdóttur en hún hefur ekki séð sér fært að svara því þegar þetta er ritað. Reyndar má segja að yfirvöld almennt, hvort sem um er að ræða ríkissaksóknara, innanríkisráðherra eða lögregluna, hafi þverbrotið flest ákvæði um réttinn til lífs í samskiptum sínum (eða skorti á þeim) og afgreiðslu á máli Sævars Rafns Jónassonar.
Lögleg valdbeiting
Til þess að átta okkur á því hvort lögregla braut á rétti Sævars til lífs með því að beita gasvopnum og síðar skotvopnum gegn honum með þeim afleiðingum að hann lét lífið þurfum við að hafa 2. málsgrein 2. greinar (liði a. og b.) í til hliðsjónar:
2. Þótt mannsbani hljótist af valdbeitingu skal það ekki talið brjóta í bága við þessa grein ef valdbeitingin er ekki meiri en ýtrasta nauðsyn krefur:
a. til að verja menn gegn ólögmætu ofbeldi;
b. til að framkvæma lögmæta handtöku eða til að koma í veg fyrir flótta manns sem er í lögmætri gæslu…
Mannréttindadómstóll Evrópu (MDE) hefur haft fjölda mála inn á borði hjá sér er lúta að valdbeitingu lögreglu sem leiðir til dauða (use of lethal force) og hefur því komið sér upp ákveðnum skilyrðum og skilgreiningum sem hafa ber í huga þegar slík mál eru skoðuð. Hér á eftir mun ég útskýra helstu atriði sem dómstóllinn skoðar í aðstæðum sem þessum, þ.e.a.s. þegar lögreglan, við skyldustörf, reynir að yfirbuga vopnaða menn (eða menn sem lögregla telur vopnaða).
Ýtrasta nauðsyn
Þar sem rétturinn til lífs liggur til grundvallar MSE ber að túlka 2. greinina mjög þröngt.(4) Hugtakið „ýtrasta nauðsyn“ er hér því strangari skilyrðum bundið en skilgreiningin á neyðarvörn í 12. gr. Almennra hegningarlaga sem ríkissaksóknari notast við í greinargerð sinni og hljóðar svo:
„Það verk er refsilaust, sem menn vinna af neyðarvörn, að því leyti sem það hefur verið nauðsynlegt til þess að verjast eða afstýra ólögmætri árás, sem byrjuð er eða vofir yfir, enda hafi ekki verið beitt vörnum, sem séu augsýnilega hættulegri en árásin og tjón það, sem af henni mátti vænta.“
Til þess að verknaður sem annars væri talinn refsiverður (lesist: manndráp) sé refsilaus þurfa því þrjú skilyrði að vera uppfyllt:
- Ólögmæt árás þarf að vera byrjuð eða vofa yfir.
- Verknaðurinn þarf að vera nauðsynlegur til þess að koma í veg fyrir eða stöðva ólögmætu árásina.
- Verknaðurinn (vörnin) má ekki fela í sér aðgerð sem er augsýnilega hættulegri en árásin og tjón það sem af henni mátti vænta.
Síðasta skilyrðið er vert að útskýra aðeins nánar. Það felur í sér að við neyðarvörn verður meðalhófsreglan svokallaða (proportionality) að vera höfð í heiðri. Þannig væri það ekki neyðarvörn ef maður myndi skjóta væntanlegan árásarmann frekar en að flýja ef þess er kostur, eða ef maður myndi skjóta óvopnaðan innbrotsþjóf til þess að verja eignir sínar. Nákvæmlega hvað telst meðalhóf verður svo að sjálfsögðu að skoða í hverju tilviki fyrir sig og þá er mat lagt á allar aðstæður, eins og hegðun og stærð/hættuleiki árásarmannsins, hugarfar þess sem ráðist er á, aðstæður á vettvangi, hvort hægt var að flýja frekar en að beita ofbeldi o.s.frv.
Það liggur í hlutarins eðli, þó það komi ekki fram í ákvæðinu um neyðarvörn, að manneskja sem henni beitir má ekki sjálf hafa komið sér í þær aðstæður að neyðarvörn verði óumflýjanleg. Þannig gæti maður til dæmis ekki borið fyrir sig neyðarvörn ef hann brýst vopnaður inn á heimili annars og skýtur húseiganda þegar sá mætir á svæðið með mundaðan riffil sér til varnar.
Svona virkar neyðarvörn fyrir venjulega borgara en hærri kröfur eru gerðar til löggæsluyfirvalda þegar kemur að valdbeitingu í störfum þeirra. Hugtakið ‚ýtrasta nauðsyn‘ í MSE er því sterkara en hugtakið ‚nauðsynlegt‘ eins og það birtist í íslenska hegningarlagaákvæðinu um neyðarvörn og leggur þá ótvíræðu skyldu á herðar löggæsluyfirvalda að sýna fram á að þau hafi gert allt sem í þeirra valdi stóð til þess að koma í veg fyrir mannslát í aðgerðum sínum.(5)
Virðing fyrir réttinum til lífs og skipulag og stjórnun aðgerða lögreglu
Þegar lögregla beitir valdi sem leitt gæti til dauða manns þarf hún að sýna fram á að nokkur skilyrði fyrir valdbeitingu lögreglu í lýðræðislegu samfélagi hafi verið uppfyllt.
• Löggæsluaðgerð sem notast við valdbeitingu sem leitt getur til dauða verður að hafa virðingu fyrir rétti allra til lífs sem sinn helsta útgangspunkt.(6)
• Skýrar reglur þurfa að vera fyrir hendi um valdbeitingu lögreglu, hvenær henni megi beita og á hvaða hátt:(7)
- Fyrst ber lögreglu að leita allra annarra leiða en valdbeitingar sem leitt gæti til dauða (lethal force).(8)
- Ef valdbeiting er orðin óumflýjanleg ber lögreglu að beita vopnum sínum þannig að sem minnstar líkur séu á mannsláti. Þannig er í flestum tilfellum mælt fyrir um að skjóta eigi fyrst í hendi eða fót frekar en búk eða höfuð.(9)
• Löggæsluaðgerðin sem um ræðir verður að vera ítarlega skipulögð og vel undirbúin með það að markmiði að minnka sem mest líkurnar á að mannslát hljótist af.(10)
• Löggæsluaðgerðinni verður að vera stjórnað á þann veg að notkun vopnavalds skuli forðast í lengstu lög til þess að koma í veg fyrir mannslát.(11)
Greinargerð ríkissaksóknara virðist því miður ekki taka mið af þessum skilyrðum MSE og MDE fyrir réttlætanlegri valdbeitingu í greinargerð sinni og verður því gerð tilraun til þess hér.
Þegar lögreglan mætir á svæðið
Eins og áður hefur komið fram svaraði lögregla útkalli við Hraunbæ 20 rétt upp úr tvö að morgni 2. desembers 2013 en henni hafði borist kvörtun vegna tónlistarhávaða og einnig tilkynnt að hávær hvellur hafi heyrst frá nágranna tilkynnanda. Þegar á staðinn var komið sagði viðkomandi lögreglu að hann teldi nágranna sinn, sem hann kallaði B (eða M1 eða M2, það er ekki á hreinu) hafa fyrirfarið sér. Þetta byggði hann á því að hann hafi heyrt háan hvell og síðar dynk. Vegna reynslu sinnar úr hernum taldi nágranninn sig fullvissan um að um byssuhvell hafi verið að ræða.(12) Síðar kom þó í ljós að nágranninn fór með rangt mál, Sævar hafði ekki skotið af byssu sinni þegar hér var komið sögu.(13)
Í ljósi þessara röngu upplýsinga kallar lögreglan til sérsveitarmenn sem vopnast skammbyssum og ná í skotskýlingarskjöld sér til varnar. Þeir fletta B þessum (eða M1 eða M2) upp í málaskrá lögreglu (LÖKE) og fá þær uplýsingar að ekkert sé þar um þann mann að finna.(14) Þeir kalla ítrekað á B (og M1 og M2) en heyra ekkert nema háværa tónlist frá íbúð Sævars. Þá kalla sérsveitarmennirnir til lásasmið til þess að opna dyrnar að íbúðinni en láist þó að staðreyna hvort B þessi (eða M1 eða M2) búi í íbúðinni sem um ræðir, nú eða hver búi í henni yfirhöfuð (sjá nánar um aðkomu lásasmiðsins). Eins og áður hefur komið fram hefði það ekki verið flókin aðgerð (meira um það hér).
Þegar lásasmiðurinn hefur lokið verki sínu og sérsveitin hyggst ganga inn í íbúð Sævars skýtur Sævar að lögreglunni með haglabyssu en skot hennar lendir í skotskýlingarskildi sérsveitarmannsins sem bakkar og fellur niður stiga í stigaganginum. Lögreglumennirnir hörfa í allar áttir, kalla út alla sérsveitina og reyna áfram að ná sambandi við Sævar með röngu nafni. Það er að segja þar til lásasmiðurinn leiðréttir þá og segir þeim hver býr þarna í raun og veru.(15)
Frá og með þessum tímapunkti hefðu í raun allar aðgerðir lögreglunnar átt að miðast við þessar nýju upplýsingar. En hvað gera lögreglumenn á vettvangi þegar þeir loks fá rétt nafn á manninum sem þeir sitja um og aðgerðir þeirra beinast að? Leita upplýsinga um hann í LÖKE, eins og eðlilegt mætti teljast, eins og þeir gerðu þegar þeir héldu að um B (eða M1 eða M2) væri að ræða?
Nei. Eins undarlega og í raun ótrúlega og það hljómar, þá gerðu þeir það ekki. Það eina sem breytist er nafnið sem þeir kalla gegnum hávaðann.
Það sem lögreglan ekki vissi (en hefði mátt vita) og ekki gerði (en hefði átt að gera)
Lögreglunni var í lófa lagið að staldra við þegar hún fékk þær upplýsingar á silfurfati að aðgerðir þeirra beindust gegn allt öðrum manni en upphaflega var ætlað. Taka sér smá tíma til þess að afla sér upplýsinga um manninn sem þeir sátu um í raun, og rétt að undirstrika að þarna var enn nægur tími til stefnu. Hefðu þeir gert það hefðu þeir komist að því, eins og fram kemur í greinargerð ríkissaksóknara, að LÖKE innihélt ítarlegar upplýsingar um andlega vanheilsu Sævars, að hann hafi tvisvar verið vistaður á geðdeild eftir afskipti lögreglu af honum, að hann hafi hótað fjölskyldu sinni, lögreglu og geðlækni sínum lífláti. Þar stendur einnig að hann hafi sagst hafa haglabyssu undir höndum til þess að framkvæma hótunina.(16) Í greinargerð ríkissaksóknara segir orðrétt:
„Er hér rétt að gera grein fyrir þeim upplýsingum sem lögregla/fjarskipti hefðu getað miðlað til lögreglumannanna á vettvangi um andlegt heilsufar S. Með því að fara inn í þau mál sem skráð voru á S í málarskrárkerfi lögreglu (LÖKE) er unnt að finna gögn í sitt hvoru málinu frá árunum 2008 og 2009 sem sýna að S hefur á þeim tíma átt við geðræn vandamál að stríða, en í þeim málum voru læknar kallaðir til og S vistaður á geðdeild í kjölfar afskipta lögreglu af honum. Þá kemur fram í skýrslu í máli vegna ætlaðs vopnalagabrots S þann 3. Október 2013, að lögreglumaðurinn sem vann að málinu taldi að S ætti ekki að bera vopn í því ástandi sem hann væri í og segir í skýrslunni „..hann virkaði ekki heill á geði í bland við það ölvunarástand sem hann var í.“ S var sjálfráða og bjó einn í íbúð að Hraunbæ 20 sem hann leigði af Félagsbústöðum. Ekki var því augljóst af þeim gögnum sem lögreglu voru aðgengileg umrædda nótt að S ætti við þá miklu andegu vanheilsu að stríða sem síðar hefur komið í ljós.“ Þau gögn sem nú liggja fyrir um andlegt heilsufar S gefa m.a. til kynna að hann hafi haft óbeit á lögreglu, geðlæknum og yfirvöldum almennt (17).
Þá er því haldið fram fram í greinargerðinni – og það liggur svosem í augum uppi – að aðgerðir lögreglu hefðu vafalaust farið fram á allt annan hátt hefði hún haft þessar upplýsingar.(18)
Rökleiðsla ríkissaksóknara út frá þessari fullyrðingu er hins vegar fullkomlega öfugsnúin. Í stað þess að fjalla ítarlega um þau ótrúlegu afglöp lögreglu að afla sér ekki fyrirliggjandi upplýsinga um manninn sem skaut að þeim eftir að rétt nafn hans kom í ljós, í stað þess að reyna að komast að því hvernig á þeim stóð, hver bar ábyrgð á þeim og hvaða afleiðingar þau höfðu, þá notar hún þau til að réttlæta að lögregla hafi beitt kolröngum aðferðum í samskiptum sínum við Sævar í framhaldinu.
Brengluð sýn ríkissaksóknara í þessu máli verður ennfremur ljós þegar hún fjallar um árangurslausar tilraunir lögreglu til þess að ræða við Sævar. Ljóst er að frá því að lögregla kemur á vettvang þar til hún lýkur störfum sínum reynir hún ítrekað að ná sambandi við Sævar með því að kalla til hans í gegnum lokaðar dyrnar að íbúð hans. Röngum nöfnum fyrst og síðar hinu rétta en ætíð, að því er virðist, í gegnum þá háværu tónlist sem kvörtun nágrannans byggðist upphaflega á. Árangurslaust. Lögreglan tekur hins vegar ekki til þess einfalda og auðframkvæmanlega ráðs að taka rafmagnið af íbúð Sævars til að betur mætti heyra í honum og hann í þeim. Þessi möguleiki er ekki einu sinni tekinn til skoðunar í greinargerð ríkissaksóknara.
Þá tekur ríkissaksóknari það fram að lögreglan hafi reynt í samtals fimm mínútur að hringja í Sævar á þessum sjö klukkustundum sem umsátrið stóð. Ríkissaksóknari er sammála lögreglu að eftir þessar fimm mínútur hafi þessi samskiptaleið verið fullreynd. Þá eru þessar fimm mínútur fullkomlega ásættanleg skýring, að mati ríkissaksóknara, á því að ekki hafi verið kallaðir til sérþjálfaðir samningamenn sérsveitar sem þó voru á staðnum.(19) Það var jú fullreynt að ná í manninn. Hann svaraði bara ekki!
Það sem lögreglan gerði: Gasárásin
Nú er komið að rúsinunni í pylsuenda öfugsnúinnar rökfærslu ríkissaksóknara, ástæðu þess að ekki var völ á öðru en að hefja gasaðgerð. Ríkissaksóknara er augljóslega mikið í mun að sýna fram á að allar leiðir höfðu verið fullreyndar við að ná til Sævars:
„Ef reynt hefði verið að ná til Sævars með gjallarhorni eða viðlíka búnaði af einhverjum sem væri þá staddur fyrir utan húsið verður að líta til þess að, auk þess að hafa skotið á sérsveitarmann eins og áður var lýst, þá skaut S tvívegis í áttina að þeim sérsveitarmönnum sem skutu inn gasflaugum af bifreiðastæðinu fyrir framan Hraunbæ 20, og fékk einn þeirra högl í hendi. Að öllu virtu telur ríkissaksóknari að hverfandi líkur séu á að unnt hefði verið að ná sambandi við S með því að kalla til aðra sérfræðing (sic) en þá sem hjá lögreglu starfa, s.s. geðlækna, auk þess sem hafa ber í huga það sem áður var rakið um takmarkaða vitneskju lögreglu um andleg veikindi S.“ (20)
Bíddu nú við, hvar byrjar þetta og endar? Tökum það aftur fram hér að nákvæmlega þessi klausa er rökstuðningur ríkissaksóknara fyrir því að ekkert annað hafi verið í stöðunni þegar hingað er komið en að skjóta gríðarlegum fjölda gasflauga inn til Sævars. Þar með notar ríkissaksóknari atburð sem gerist eftir að gasárásin er hafin til þess að réttlæta það að gasárásin er hafin.
Síðan tjáir hún okkur að hverfandi líkur hafi verið á því að unnt hafi verið að ná sambandi við Sævar með því að kalla til aðra sérfræðinga en þá sem hjá lögreglu starfa, s.s. geðlækna án þess að útskýra hvernig standi á því. Nema náttúrulega með því að vísa í það að lögreglan hafði ekki fyrir því að komast að því að Sævar ætti við geðræn vandamál að stríða – án þess að þykja nokkuð athugavert við það, að því er virðist. Svo veit ég ekki hvaða lögreglusérfræðinga ríkissaksóknari er að vísa í, því varla eru það sérþjálfuðu samningarmennirnir.
Þegar hingað er komið við sögu tekur lögreglan til þess ráðs að skjóta 36 gasflaugum sem hver um sig innihélt 0,86 grömm af CS efni (sem er táragas með virka efninu o-chlorobenzylidene malononitrile) gegnum rúður inn í íbúð Sævars í þeim tilgangi að yfirbuga hann og fá hann til þess að gefast upp og koma út úr íbúðinni.(21) Gasárás lögreglunar hefst kl. 05:50 (tæpum þremur klukkustundum eftir að lásasmiðurinn upplýsti lögreglu um rétt nafn Sævars) og skjóta þeir flaugunum inn með haglabyssu. Klukkan 06:01 skýtur Sævar úr haglabyssunni sinni út um eldhúsgluggann að lögreglumönnunum sem beittu gasvopnunum og hann skýtur aftur að þeim fimm mínútum síðar.(22) Að þessu liðnu er ákveðið að skjóta stærri gasflaug sem innihélt 3,3 grömm af CS efni inn til Sævars. Það hafði heldur ekki tilætluð áhrif þar sem sérsveitin fær tilkynningu frá nágranna sem sá vel inn í svefnherbergi Sævars þar sem hann sat með byssuna í höndum sér og beindi hlaupinu upp í loft, enn með fullri rænu að því er best varð séð. Þetta gerist tæpum klukkutíma eftir að lögreglan hóf gasárásina eða kl. 06: 38. Mínútu síðar ákveður lögreglan að skjóta gasflaug sem innihélt 12 gr af CS efni inn um svefnherbergisgluggann.(23)
Í greinargerð ríkissaksóknara segir að við þetta „mettaðist herbergið af gasi/reyk.“(24) Í framhaldinu segir síðan:
„Í reglum sérsveitar RSL um notkun gass gegn vopnuðum aðila sem hefur byrgt sig inni, segir m.a.: „Hafa ber í huga að ofmetta ekki húsnæði af gasi. Þá þarf mótaðili að eiga greiða útgönguleið úr húsinu. Ef mótaðili kemur ekki út af sjálfsdáðum eftir gasaðgerð þar (sic) að sækja hann inn í húsnæðið og ná í hann. Þá þarf að veita honum fyrstu hjálp til þess að losna við gasáhrif…“(25)
Þá segir einnig orðrétt í greinargerðinni:
„Með hliðsjón af upplýsingum um virkni CS gasefnis og áralangri þjálfun sérsveitarmanna þar sem gasi er beitt, og þeir hafa lýst í skýrslum sínum við rannsóknina, hafa ekki komið fram skýringar á því hvers vegna þetta mikla magn af gasi hafði ekki tilætluð áhrif á S. Þó liggur fyrir samkvæmt myndum af vettvangi að vifta var í gluggakistu í svefnherberginu sem S var í undir lokin og hann sat um hríð nálægt viftunni og brotnum glugganum.“(26)
Þetta hefur eflaust haft sín áhrif en fleira getur komið til. Í fyrsta lagi eru áhrif CS gasefnis alls ekki alltaf eins heldur misjöfn eftir hverjum einstaklingi fyrir sig. Þá hafa vísindalegar rannsóknir leitt í ljós að þegar um er að ræða fólk með einbeittan brotavilja eða fólk sem á við alvarleg geðræn veikindi að stríða minnka líkurnar á uppgjöf umtalsvert.(27)
Þá kemur fram í greinargerð ríkissaksóknara að sérsveitarmennirnir sem réðust inn til Sævars sögðu að á gólfi íbúðarinnar hafi verið „mikið af munum í eigu S sem hafi gert þeim mjög erfitt að athafna sig og halda stöðu.“(28) Þar af leiðandi er alls ekki ljóst að Sævar hafi átt greiða útgönguleið út úr íbúðinni eins og reglur sérsveitar segja fyrir um.
Með hliðsjón af framangreindum reglum sérsveitar vakna upp alvarlegar spurningar um réttmæti þess að beita gasflaugum í því mikla magni sem hún gerði.
Það sem lögreglan gerði: Að koma sér í aðstæður þar sem neyðarvörn varð nauðsynleg
Úr greinargerð ríkissaksóknara:
„Samkvæmt framburði aðgerðarstjórnanda og vettvangsstjórnanda var tekin ákvörðun um að fara inn í íbúð S nokkrum mínútum eftir að duftgashylkinu var skotið inn í svefnherbergi íbúðarinnar, þar sem S hafi ekki komið sjálfur út úr íbúðinni og hvorki nágranni sem sá inn í íbúð S né sjónpóstur höfðu orðið varir við hreyfingu. Voru aðstæður metnar sem svo að nauðsynlegt væri að fara inn í íbúðina þar sem miklu magni af gasi hafi verið skotið inn í rýmið. Fyrirmæli hafi því verið gefin um að brjóta upp hurðina að íbúðinni til þess að bjarga S úr gasmettuninni og eftir atvikum að skora á hann að gefast upp og yfirbuga.“ (29)
Í raun má því segja að með því að gjörmetta íbúð Sævars af gasi/reyk hafi lögreglan sjálf skapað þær aðstæður að ráðast þurfti inn í íbúð Sævars. Þegar hingað var komið var jú ekkert annað í stöðunni.
Það sem lögreglan gerði: Skotárásin
Þetta er teikning af íbúð Sævars. Af vef mbl.is
Klukkan 06:39 skýtur lögregla síðustu gasflauginni inn um svefnherbergisglugga Sævars þar sem hann sat á rúmi sínu með haglabyssuna mundaða. Klukkan 06:42 eru fjórir sérsveitarmenn komnir inn í íbúð Sævars. Ætla má að þeir hafi farið inn krjúpandi og lokað hurðinni á eftir sér, þar á eftir hafi þeir svo kallað „vopnuð lögregla“ en við það skýtur Sævar á þá úr svefnherberginu. Sérsveitarmennirnir töldu sér ekki fært að bakka út úr íbúðinni og héldu þeir því inn í íbúðina og skutu á móti. Sævar skaut þrisvar á sérsveitarmennina og hæfði eitt skotið höfuð og hjálm eins sérsveitarmannsins. Öll fóru skotin í gegnum útidyrahurð Sævars sem liggur ská á móti svefnherberginu. Þá er víst að Sævar hefur verið staðsettur á rúmi sínu og skotið þaðan að sérsveitarmönnunum. Sérsveitarmennirnir halda ótrauðir áfram og einn þeirra skaut alls fjórum sinnum á Sævar en tvö skotanna hæfðu hann í brjóst og nára. Sævar dó stuttu síðar.(30)
Sérsveitarmennirnir sem um ræðir voru óneitanlega í bráðri lífshættu þegar þeir tókust á við mann vopnaðan haglabyssu. Haglabyssur eru stórhættuleg vopn sem valda gríðarlegu líkamstjóni og er hlífðarbúnaður oft til lítils til þess að verjast slíkum skotum. Því verður þar af leiðandi ekki haldið fram hér að sérsveitarmennirnir hafi átt að bregðast við á annan hátt en þeir gerðu eftir að þeir voru komnir inn í íbúð Sævars á annað borð og hann farinn að skjóta að þeim.
Þetta er rúmið þar sem Sævar lést.
Því fór sem fór og ég skal síðust kvenna gagnrýna þá sérsveitarmenn sem svöruðu ítrekuðum haglabyssuskotum Sævars í sömu mynt. Ég geri hins vegar alvarlegar athugasemdir við þá skipulagningu og framkvæmd á aðgerðum lögreglu að búa svo um hnútana að þeir sem inn réðust áttu ekki annarra kosta völ en að skjóta Sævar og drepa.
Það sem lögreglan ekki gerði: Skipulagning eða skortur á henni
Enn spyr ég, hvers vegna var rafmagnið ekki tekið af íbúð Sævars áður en sérsveitarmennirnir réðust til atlögu? Hefði það ekki auðveldað þeim að handsama Sævar á öruggan hátt? Eru sérsveitarmenn ekki með búnað til þess að sjá í myrkri? Hefði þetta ekki verið hættuminni aðferð með öllu ef það hefði verið gert?
Hér er ljósrofi, voru ljósin kveikt eða slökkt?
Stjórnun aðgerða virðist frá upphafi til enda hafa skort skipulagningu, yfirsýn og yfirvegun. Framkvæmd aðgerða lögreglu eins og henni hefur verið lýst hér að ofan gengur að mínu mati í berhögg við skilyrði MDE um vandlega skipulagningu og stjórnun atburða fyrir lögmæta notkun vopnavalds. Ekki verður með nokkru móti ráðið af greinargerð ríkissaksóknara að stjórnendur á vettvangi hafi virkilega lagt sig fram um að leita allra annarra aðferða en beitingar vopnavalds við aðgerðir sínar þetta kvöld.
Förum enn yfir það helsta sem betur hefði mátt fara:
-Lögreglan byggir allar aðgerðir sínar á óstaðfestum framburði nágranna sem síðar reynist uppspuni.
-Lögreglan aflaði sér nákvæmlega engra upplýsinga um Sævar áður en ráðist var til atlögu þrátt fyrir að hafa til þess ríflegan tíma.
- Lögregla ráðfærði sig ekki við geðlækna í ljósi ástands Sævars þar sem hún hafði ekki hugmynd um það.
- Lítið var lagt upp úr því að reyna að ná sambandi við Sævar:
- Lögreglan hringdi alls 6 sinnum í Sævar á fimm mínútna tímabili af þeim 7 klukkutímum sem þeir voru á vettvangi.
- Hún kallaði ítrekað til hans en gerði það í gegn um háværa tónlist.
- Lögreglan tók rafmagnið ekki af íbúð Sævars til að freista þess að slökkva á tónlistinni.
- Lögreglan fær heldur ekki sérþjálfaða samningamenn sérsveitarinnar til að freista þess að ná sambandi við Sævar.
- Lögregla beitti gríðarlegu magni gasvopna gegn Sævari í trássi við reglur sérsveitar um beitingu þeirra.
Þar sem reglur sérsveitar um beitingu vopna eru trúnaðarmál vitum við ekki hvort þær innihalda nákvæmar leiðbeiningar um hvenær og hvernig beri að beita vopnavaldi. Þá kemur ekki fram í greinargerð ríkissaksóknara, hvers konar leiðbeiningar sérsveitarmennirnir fengu áður en þeir réðust til atlögu. Hvort þeim hafi verið ráðlagt að reyna eftir fremsta megni að verða Sævari ekki að bana. Hvort aðgerðarstjórnandi hafi haft það að konkret markmiði að reyna að verða Sævari ekki að bana eins og lög kveða á um og hvernig hann reyndi að vinna að því.
Hvað er til ráða?
Að framangreindu er alls ekki ljóst að lögregla hafi farið að öllu leyti rétt að í störfum sínum við Hraunbæ 20 og haft í heiðri ótvíræðan rétt Sævars til lífs undir 2. gr. MSE. Það liggur í hlutarins eðli að aðgerðir sem þessar valda miklu álagi á lögreglumennina sem þær vinna og sjálfsagt hefur ekki einn einasti þeirra viljað vinna Sævari mein. Sævar var, eins og ljóst er orðið, stórhættulegur einstaklingur sem hafði orðið utangátta í þjóðfélaginu, fannst hann svikinn af samfélaginu öllu og þá sérstaklega lögreglunni.
Og enn er hann svikinn. Hvort hann var svikinn um grundvallarréttinn til lífs aðfaranótt 2. desember liggur enn ekki ljóst fyrir, því yfirvöld hafa svikið hann um vandaða, óháða og marktæka rannsókn á atburðarásinni sem endaði með dauða hans. Hvernig yfirvöld hafa tekið á málinu hingað til er nefnilega alls ekki ásættanlegt. Mikið virðist vanta upp á skilning yfirvalda á þeim skyldum sem fylgja því að vera aðili að Mannréttindasáttmála Evrópu en stjórnvöld geta ekki borið fáfræði fyrir sig sem afsökun. Ísland er ekki eitthvert súkkulaði í sínum alþjóðaskuldbindingum og því ber skilyrðislaust að tryggja að allir íbúar landsins fái notið réttindanna sem í mannréttindasáttmálanum felast.
Þá verður lögregla að hafa það að yfirlýstu og raunverulegu markmiði í öllum sínum aðgerðum að rétturinn til lífs sé undirstaða lýðræðisþjóðfélags og að helsta hlutverk hennar sé að vernda þennan rétt, sama hver á í hlut.
Innanríkisráðherra verður tafarlaust að setja upp vinnuhóp sem vinnur að bættum vinnureglum lögreglu og birta þær almenningi svo allir fái vitað hvenær lögreglu er leyfilegt að beita vopnavaldi og hvernig. Skýrar, nákvæmar og strangar reglur um valdbeitingu lögreglu, sem þar að auki eru öllum almenningi aðgengilegar, eru veigamikill þáttur í því að tryggja réttinn til lífs skv. skilgreiningu MSE.(30)
Innanríkisráðherra verður einnig tafarlaust að setja saman óháða nefnd sérfræðinga til þess að fara yfir allar hliðar málsins frá upphafi. Rannsókn ríkissaksóknara getur hvorki talist óháð né ítarleg þar sem henni yfirsást að fylgja eftir nokkurn veginn hverju einasta ákvæði 2. greinar MSE, auk þess sem hún á í nánu samstarfi við embættið hvers starfsmenn stóðu að aðgerðunum sem rannsóknin beindist að.
Þá verður að setja það í algeran forgang að breyta gildandi lögum um rannsókn á hugsanlegri refsiverðri háttsemi lögreglu þar sem þau eru bæði óskýr og stangast á við ákvæði MSE.
Í millitíðinni verður ríkissaksóknari tafarlaust að setja sér hið minnsta vinnureglur um hvernig rannsóknir sem þessar skulu framkvæmdar og hafa í huga að fjölskylda hins látna skal höfð með í ráðum á öllum stigum málsins. Henni og starfsmönnum embættis hennar ber að mennta sig í þeim skuldbindingum sem MSE leggur á herðar ríkisvaldsins og fulltrúa þess þar sem rétturinn til lífs er annars vegar.
Tilgangurinn með óháðri og gagnsærri rannsókn á atburðum að Hraunbæ 20 er ekki að grafa undan lögreglunni heldur þvert á móti að auka traust almennings á því að lögreglan fari rétt og vel með það mikla vald sem henni er falið í íslensku þjóðfélagi. Almenningur þarf að geta treyst því fullkomlega að yfirvöld líði ekki ólöglega valdbeitingu.(31)
Einnig gegnir óháð og opinber rannsókn því hlutverki að sorgarviðburður sem þessi verði til þess að lögreglan læri af hugsanlegum mistökum, bæti sína vinnuferla og dragi þá sem gerðu mistök til ábyrgðar á gjörðum sínum. Slíkt mun aðeins styrkja hana, jafnt inn á við sem út á við.(32)
Greinargerð ríkissaksóknara er hins vegnar í besta falli óboðlega léleg lögfræðileg álitsgerð á sögulegu máli og í versta falli aumkunarverður hvítþvottur sem er helst til þess fallinn að vekja upp úlfúð og tortryggni almennings gagnvart lögreglu. Hvorttveggja er gjörsamlega ólíðandi fyrir alla aðila málsins, hvort sem það er lögregla, almenningur eða fjölskylda Sævars sem öll eiga tvímælalausan rétt á lögmætri og vandvirknislega unninni rannsókn á þessu máli.
Rétturinn til lífs er þess virði.
Heimildir:
(1) Makarazis v. Greece, no. 50385/99, málsgrein 70; Osman v United Kingdom, nr. 23452/94, málsgrein 119.
(2) Osman v United Kingdom, málsgrein. 115; Dink v Turkey nr. 2668/07; Pieter van Dijk, Fried van Hoof, Arjen van Rijn, Leo Zwaak, Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, Martinus Nijhoff Publishers, bls. 361.
(3)Þessi skylda er leidd af því að fyrsta grein MSE skyldar aðildarríkin til þess að tryggja að allir fái notið réttinda sáttmálans. MDE hefur ítrekað staðfest þessa túlkun sáttmálans. Sjá til dæmis: Çakıcı v. Turkey [GC], nr. 23657/94, málsgrein 86.
(4) Huohvanainen v. Finland (nr. 57389/00), málsgreinar 92-93.
(5) McCann and others v. The United Kingdom, nr. 18984/91, málsgrein 212.
(6) Sama heimild.
(7) Makarazis v. Greece, no. 50385/99, málsgrein 70.
(8)Andronicou and Constantinou, v. Cyprus, nr. 86/1996/705/897, málsgreinar 181-182; McCann and others v. The United Kingdom, málsgrein 212.
(9) Huohvanainen v. Finland, málsgrein 101.
(10) Sama heimild, málsgrein 94; Andronicou and Constantinou v. Cyprus, nr. 86/1996/705/897, málsgreinar 181-182.
(11) Huohvanainen v. Finland, málsgrein 94; McCann and Others, nr. 18984/91, málsgrein 194, og Ergı v. Turkey, nr. 66/1997/850/1057 , málsgrein 79.
(12) Greinargerð RSS, bls. 2-3.
(13) Sama heimild, bls. 3.
(14) Sama heimild.
(15) Sama heimild, bls. 3, 5.
(16) Sama heimild, bls. 7.
(17) Sama heimild, bls. 7.
(18) Sama heimild, bls. 8.
(19) Sama heimild, bls. 8-9.
(20) Sama heimild. bls. 9.
(21) Sama heimild, bls. 10.
(22) Sama heimild.
(23) Sama heimild.
(24) Sama heimild.
(25) Sama heimild.
(26) Sama heimild.
(27)Sjá t.d. Brian Rappert (2004) A framework for the assessment of non-lethal weapons,Medicine, Conflict and Survival, 20:1, 35-54, DOI: 10.1080/13623690412331302284, bls. 41-42; Brian Rappert (2001), Assessing Chemical Incapacitent Sprays, 4 International Journal of Police Science & Management. 115 2002, bls. 117, en greinin öll er mjög fróðleik fyrir áhugasama um hin ýmsu gös sem löggæsla notast við í störfum sínum.
(28) Anguelova v. Bulgaria, nr. 38361/97, málsgrein 140.
(29) Sjá til dæmis: McKerr v UK nr. 28883/95, málsgrein 338 og Edwards v UK nr. 46477/99, málsgrein 84.
(30) Kelly and Others v. The United Kingdom, nr. 30054/96, málsgrein 138.
(31)Edwards v UK nr. 46477/99, málsgrein 84.