Guðrún Guðlaugsdóttir skrifar:
„Ef þið eruð til dæmis samferða einhverjum í lyftu upp á 5. hæð er heppilegt að hafa tilbúna það sem við köllum „lyfturæðuna“, þar sem fram kemur hver þið eruð, hvað þið standið fyrir og hafið gert – og gjarnan má láta koma fram netfang og símanúmer,“ sagði fyrirlesari á námskeiði sem ég sat fyrir nokkrum árum.
„En hvað ef báðir í lyftunni hafa tilbúnar lyfturæður?“ spurði ég.
Fyrirlesarinn fipaðist aðeins við þetta óvænta sjónarhorn.
„Nú ætli þetta snúist þá ekki um að verða fyrri til,“ svaraði hann svo.
Þetta viðhorf er í ætt við „ef þú vilt eitthvað skaltu taktu það,“ og „ég á þetta, ég má þetta.“ Angar af hinni sjálfhverfu sjálftöku sem hefur verið ofarlega á baugi í íslensku samfélagi um árabil. Þar er hugmyndafræðin sú að nýta sér öll tækifæri sjálfum sér til hagsbóta og stundum hefur þá tilgangurinn verið látinn helga meðalið.
Þessi hugsunarháttur er í sjálfu sér ekki nýr af nálinni og um hann hafa verið skrifuð leikverk og bækur.
Það er mikill munur á að skiptast á kurteislegum orðum við samferðafólk í lyftum eða halda yfir því ræður um eigið ágæti. Á sama hátt er mikill munur á að taka eitthvað eða vinna fyrir því.
Hin sjálfhverfa hugsun er löngu orðin um of ríkjandi í íslensku samfélagi og var meðal annars eitt af þeim atriðum sem olli hér bankahruni. Þar voru menn í í óða önn að taka þar sem þeir vildu og tókst það í þeim mæli að samfélagið sem heild beið mikinn skaða af. En ekkert fæst ókeypis í þessum heimi, með þessu háttalagi hefur margt sjálftökufólkið misst mannorðið og fyrirgert trausti.
Sumir líta fyrirbærið „ef þú vilt eitthvað skaltu taka það,“ sem jákvæða hvatningu. Mér finnst jákvæðara að vinna fyrir hlutunum – ekki taka þá. Það er alltof mikið misræmi í kjörum fólks á Íslandi og því ástæðulaust að ýta undir „sjálfhverfa sjálftöku,“ eins og ég orðaði það í pistli sem ég skrifaði á dögunum.
Dagbók Elku, sem inniheldur dagbókarskrif verkakonu í Reykjavík á árunum 1915 til 1923 er athyglisverður lestur. Elka starfaði við fiskvinnslu, þvotta og hreingerningar. Henni bauðst starf við ræstingar og kyndingu ofna í brunastöðinni og í skrifstofum borgarstjóra. Þetta var mikil og óþrifaleg vinna og lítt borguð en hafði þó þau hlunnindi að henni átti að fylgja lítil íbúð. Þegar hún var loks tilbúin var borgarstjóri erlendis en frændi Elku, sem starfaði hjá bænum, vildi þá taka af henni íbúðina og hafa hana sjálfur.
En gefum Elku orðið: „Ég hreyfði mig ekki vitund, þrátt fyrir hótanir um „hærri menn“, og gaf sendimönnum góð svör og gild, sýndi þeim fram á það að ég aðhefðist engan órétt þótt ég tæki mína tilætluðu íbúð, en aftur á móti væri réttur brotinn á mér ef íbúðin væri tekin, að mér forspurðri en látin í einhverja herbergisholu upp á hæsta lofti, sem svo yrði tekin af mér í vor, ekkert eldhús og ekkert nema óþægindin: Meiningin væri að P. vildi ná í starfið mitt þó að ekki væri feitt, þá hefði hann hlunnindin fyrir sig og sitt fólk, hér ætlaði hann að bíta sig fastan en sparka mér burtu.“
Í formála Hilmu Gunnarsdóttur, sem ásamt Sigurði Gylfa Magnússyni bjó dagbækur Elku Björnsdóttur til prentunar, kemur fram hvernig bræður Elku aðstoðuðu hana eftir megni: „Hún átti reyndar fleiri velgjörðarmenn sem stungu að henni aurum annað veifið og hið sama gerði Elka ef hún átti eitthvað aflögu; þá aðstoðaði hún vinkonu sínar sem áttu af einhverjum ástæðum erfitt. Það er áhugavert að sjá af þessu hvernig fólk bjó til sitt eigið samtryggingarkerfi sem mildaði höggin ef veikindi, atvinnumissir eða aðrir erfiðleikar steðjuðu að.“
Elka var bláfátæk og heilsulítil en lét ekki deigan síga þrátt fyrir hótanir. Þannig þarf að mæta sjálftöku hinna sjálfhverfu. Þeir sem aðhyllast hugmyndafræði lyfturæðunnar og sjálftökunnar hefðu, ekki síður en aðrir, gagn af að lesa Dagbók Elku.