Ert þú um þrítugt? Ert þú með meðaltekjur eða undir? Ert þú á leigumarkaði eða býrðu enn í foreldrahúsum? Er eigið húsnæði fjarlæg útópía fyrir þig? Eru valkostir þínir ónýtur leigumarkaður eða 40 ára skuldafangelsi? Velkomin í klúbbinn.
Þessi kynslóð er í Englandi kölluð leigukynslóðin eða „Generation rent“.
Enska fasteignabólan er nú komin á það stig að níu milljónir enskra leigjenda telja útilokað að verða eigendur húsnæðis um fyrirsjáanlega framtíð. Þar af nafnið Generation rent.
Í Svíþjóð er samsvarandi kynslóð kölluð Mammbúar, (Mammbor). Orðið segir allt sem þarf, fólk á fertugsaldri fast í foreldrahúsum.
Á Íslandi vantar einungis nafnið á sömu kynslóð.Kannski má kalla hana WIN? Vinnufært fólk á barneignaraldri sem tekur (W)ow, (I)celandair, eða (N)orrænu til Noregs til að komast í húsaskjól og geta lifað af launum sínum? Staðan í fasteignamálum ungs fólks á Íslandi er enn ýktari en hjá sænskum og enskum jafnöldrum.
Á Íslandi hefur leigumarkaðurinn oft verið kallaður Villta vestrið. Þessi markaður er ein stór skammtímaredding, milli prívataðila A og B. Á höfuðborgarsvæðinu búa nú um 5.000 manns í tæknilega ólöglegum byggingum, bílskúrum, iðnaðarhverfum, kjallarageymslum o.s.frv. Allur gangur er á hvort leiguupphæðin er gefin upp til skatts.
Af nágrannalöndunum er Ísland eina landið þar sem láglaunaður almenningur hírist í stórum stíl í ólöglegu iðnaðarhúsnæði, reiðhjólageymslum og kjallarakompum.
Fólksfjöldi í þessu búsetuformi hefur uppundir fimmfaldast á síðastliðnum áratug. Þessar tölur koma frá Slökkviliði höfuðborgarinnar. Það er eina stofnunin sem fylgist með íbúafjölda í ólöglegu húsnæði . Íbúajöldinn samsvarar þokkalegum þéttbýliskjarna á landsbyggðinni.
Þetta keimlíka ástand í þremur löndum má að miklu leyti rekja til Thatcher-tímabilsins í Englandi. Margaret Thatcher var forsætisráðherra Bretlands á tímabilinu 1979 til 1990. Þríeykið Thatcher, Reagan Bandaríkjaforseti og hagfræðingurinn Milton Friedman voru á þessum árum eins konar efnahagspólitískt svar við Bítlunum, eða álíka vinsælu söngtríói.
Boðskapur þríeykisins var frelsi í markaðsmálum. Frjáls markaður væri fullkomið verkfæri til að útvega alþýðu alls sem hún þarfnaðist. Heilbrigð og frjáls samkeppni myndi sjá um að útvega öllum lífsnauðsynjar á sanngjörnu verði. Hlutverk ríkisins var helst að halda sig til hliðar og leyfa lögmálum fræðanna að njóta sín til fullnustu.
Þessar kenningar fengu miklar undirtektir í Englandi, og í kjölfarið hófst einkavæðingarferli Thatcher. Það leiddi meðal annars af sér straumhvörf í enskum húsnæðismálum. Fram eftir síðustu öld var rekin umfangsmikil félagsleg húsnæðispólitík á Bretlandseyjum. Leiguhúsnæði í opinberri eigu með hóflega leigu var algengt um allt landið.
Þetta stökkbreyttist með stefnu Thatcher, mikið af þessu húsnæði var selt á tombóluverði. Eftir það átti markaðurinn að útvega öllum ódýrt og hentugt húsnæði. Þessi hugmyndafræði náði mikilli útbreiðslu í hægribylgjunni sem tröllreið Vesturlöndum á tímabilinu.
Í Svíþjóð og á Íslandi gékk húsnæðispólitíkin gegnum sama ferli um svipað leyti. Fyrirmyndin var sótt í hugmyndafræði þríeykisins. Í Svíþjóð snarminnkaði umfang félagslegs húsnæðis. Sveitarfélögin minnkuðu til muna áður umfangsmikla uppbyggingu „not for profit“ leiguhúsnæðis. Í mörgum tilfellum var haldin eins konar brunaútsala á þess konar íbúðum.
Hvergi á byggðu bóli féllu kenningar Thatcher-tríósins þó í frjórri jarðveg en á Íslandi. Í háblóma hægri bylgjunnar var salan á félagslegu húsnæði einungis toppurinn á ísjakanum. Lærisveinar trúboðsins á Íslandi einkavæddu aldagamlar bankastofnanir. Þær fóru reyndar á hausinn eftir örfá ár í einkarekstri.
Einn af hornsteinum Thatcherismans er að allir skuli kaupa / búa í eigin húsnæði, og ríkið skuli sitja hjá í húsnæðismálum. Thatcher-hugmyndafræðin er nú komin á fertugsaldurinn, og arfleifð hennar er húsnæðislaus kynslóð í Englandi, Svíþjóð og á Íslandi.
Ósköpin sem gengu yfir Ísland 2008 eru bein afleiðing nýlíberismans, hluta af Thatcher-trúboðinu. Það er því lyginni líkast að öll hugsun og nálgun í íslenskum húsnæðismálum er byggð á gömlu (góðu?) Thatcher-formúlunni. Ríkið situr hjá, húsnæðismarkaðurinn í heild er færður bönkum og verktökum á silfurfati. Séreignarstefnan er keyrð á fullum „fyrirhruns“ dampi. Hefðbundið ýkt hækkunarferli á íslensku fasteignaverði er hafið.
Stærsti og dæmigerðasti plásturinn á íslensku Thatcher-formúluna er skuldaleiðréttingin. 80 milljörðum af almannafé er blásið beint inn í bankakerfið, sem skapaði vandamálið. Eigendur húsnæðis fá „heimsins mestu efndir“. Leigjendur húsnæðis fá heimsins mestu nefndir.
Íslensk arfleifð Thatcher-tímabilsins er gjaldþrota húsnæðispólitík eins og í Englandi og Svíþjóð. Sami grautur í sömu skál. Íslensk láglaunapólitík og ónýtur gjaldmiðill eykur svo enn frekar húsnæðisvanda viðkomandi kynslóðar.
Þessi pistill byrjar og endar á spurningum:
Hvað á að eyða miklu súrefni í öndunarvél íslensku húsnæðis-múmíunnar?
Hversu oft í röð ætlar ofangreind kynslóð að kjósa yfir sig íslenska kyndilbera og arftaka Thatcher-teboðsins?
Svarið, og boltinn, er hjá munaðarlausu kynslóðinni í íslenskum húsnæðis- og launamálum.