Gríðarlegt magn af mat fer forgörðum á degi hverjum um heim allan, en þó mest á Vesturlöndum. Sameinuðu þjóðirnar áætla að allt að 28% alls ræktunarlands í heiminum (1,4 milljarðar hektara!) fari í að rækta matvæli sem síðar skemmast eða er hent. Á sama tíma býr um milljarður manna við hungurmörk eða undir þeim. Meðvitund fer vaxandi um þessa sóun og fyrstu skref hafa verið tekin hér og þar til að freista þess að draga úr henni. En hvernig í ósköpunum stendur á því að við sóum mat í gríð og erg? Hvernig í ósköpunum gat þessi þróun átt sér stað? Hvers vegna fara nægtaþjóðfélög (allsnægtir finnst mér heldur of djúpt í árinni tekið) svona illa með mat, sem er jú svo dýrmætur, sem heldur okkur gangandi, gefur okkur líf?
Gunnar Smári Egilsson fjallar um þetta vandamál í matarblöðungi síðasta Fréttatíma („Minnst borðað – mestu hent og sóað“ 28-29.5.15). Mér þykir nærtækast að leita orsakanna í tengslum við markaðinn og hin svokölluðu markaðslögmál. Þegar gnægð er af vöru fellur hún í verði í krónum og aurum – og um leið rýrnar virði hennar í huga neytandans, þrátt fyrir að um lífsnauðsynjar sé að ræða og óháð því raunverulega verðmæti sem í henni býr. Sama á við um flestar aðrar vörur, tæki og tól, fatnað o.s.frv.; raunverulegt virði þeirra endurspeglast ekki í verðinu, og notkunartíminn er oft harla stuttur.
Markaðskerfið vs. maðurinn
Vænn hluti neysluvöruvandamálsins á rætur sínar í kennisetningum hagfræðinnar sem illu heilli er ein grundvallarstoð flestra ríkja heims. Kennisetningar, hugmyndafræði og gildismat eru manninum óskaplega mikilvæg í leitinni að tilgangi lífsins. Á háskólaárum mínum í Þýskalandi á tíunda áratugnum kynntist ég kenningum félagsfræðings með því skemmtilega nafni Dúx, Günther Dux, um tilurð og inntak mennskunnar. Eitt af því sem Dux segir skilgreina manneskjuna er þörf hennar fyrir að leita og finna ástæður fyrir öllum sköpuðum hlutum. Hvers vegna sló niður eldingu? Jú, veðurguðinn sló henni niður. Óhugnalegir atburðir eins og plágur hlutu að stafa af reiði guðanna, og hvað gat hafa reitt þá til reiði? Við leitum ávallt skýringa, við leitum tilgangs, og hérna í den var nærtækast að álíta að einhver „gerandi“ væri bak við óútskýranlega atburði. Í dag vitum við betur. En í dag metum við hinsvegar virði allra hluta út frá markaðslögmálum sem þó eru engin lögmál.
Gunnar Smári telur að almenningur sé í andlegri kreppu og að „samfélagið virkaði ekki af því enginn vissi í raun hver staða hans innan samfélagsins væri; hvar ábyrgð hans lægi, hverjar skyldur hans væru og til hvers hann gæti vænst af öðrum. Samfélagið hefði tapað tilgangi sínum“. Ég er sammála Gunnar Smára, við erum í andlegri kreppu en held að sóunin og misréttið eigi rætur í því að við höfum áratugum saman skellt skollaeyrum við öllu tali um raunverulegt virði hlutanna og einblínt á markaðsvirðið, því eftir að markaðs“lögmálin“ festust í sessi, skiptir raunvirðið, hið náttúrulega gildi hlutanna ekki máli í hugum fólks. Verð og verðmæti eru ekki það sama, við missum sýn á verðmætið því verðið er svo miklu einfaldari, augljósari og þægilegri mælistika, rétt eins og reiði guðanna er mun einfaldari og þægilegri skýring á uppskerubresti en flókið samspil margra og ólíkra náttúrufyrirbæra.
Önnur afleiðing þessa brenglaða verðmætamats er veruleikafirrt fjármálakerfi þar sem gott, þ.e. þjóðhagslega hagkvæmt vinnumatskerfi hefur átt erfitt uppdráttar. Það er metið meira að díla um peninga á markaði en halda líftórunni í sjúklingum svona svo skýrt dæmi sé tekið. Í þessu kerfi getur verð – og þar með skynjað verðmæti – heilu stórfyrirtækjanna sveiflast öfganna á milli á örskotsstundu, áþreifanlegar eignir og verðmætasköpun orðið einskis virði og auðæfi skapast úr engu, allt út frá huglægu mati einhverra spekúlanta úti í heimi. Þannig má segja að við berum ekki lengur nægilega gott skynbragð á raunveruleg dýrmæti og oft það sem raunverulega skiptir máli í lífinu.
Við metum stöðu okkar í tilverunni út frá mælikvörðum tilbúins kerfis fremur en að miða við tilveruna sjálfa, raunheiminn. Þetta þurfum við að endurskoða, við þurfum betri viðmið en markaðslögmál hagfræðinnar til að byggja líf okkar á. Endurskoðun á virði matar er góð leið til að „komast í samband við raunveruleikann, lífið, náttúruna.“
Gunnar Smári telur að Íslendingar séu flestir sammála Sjáflstæðismönnum um að það hafi ekki verið stefna flokksins heldur ráðandi menn innan hans sem leiddu okkur í kreppuna 2008. Það er öruggt að forystusauðirnir brugðust, en það er ekki eina vandamálið. Mér dettur ekki í hug að segja að stefna Sjálfstæðisflokksins sé alslæm, en hún er ekki nógu góð, byggir ekki á nægilega góðum grunni. Eins og rakið var hér að ofan er okkur mikilvægt að vita hvert förinni er heitið og hvers vegna. Okkur sárvantar góðan grunn til að byggja á, heimsskilning sem við getum byggt líf okkar á: Okkur vantar nýtt gildismat.
Kreppan kenndi okkur að kerfið sem við bjuggum við þá og búum við enn er ekki gott. Sama þó við púlum eins og við eigum lífið að leysa, þá þénum við ekki nóg til að lifa það sem kalla má venjulegu millistéttarlífi og í einu vetfangi getur þetta endemis kerfi hert sultaról meðborgara okkar rækilega (segir vonnabí millistéttarkona) og skemmt mikilvæga þætti velferðarkerfisins og vonir okkar um betra líf afkomendanna. Úff, það fer um mig kuldahrollur, það er mál að linni. Líf okkar stjórnast af stefnu sem fer illa með velferðarkerfið okkar, sóar auðlindum (ekki bara mat) og, það sem verst er, eyðileggur náttúruna, sjálfa undirstöðuna fyrir alla okkar tilvist og tilvist komandi kynslóða.
Markaðslögmál vs. náttúrulögmál
Gegnum líffræðinám mitt veit ég að við verðum að byggja þjóðfélög okkar á raunkerfum náttúrunnar, því allt okkar er á henni byggt. Jafnframt lærði ég að við getum ekki fundið út og sannað öll þau fyrirbæri og lögmál sem náttúran geymir. Sum orsakasamhengi finnum við út en önnur eru bara einfaldlega of flókin. Í kjölfar áfallsins sem þjóðir heims urðu fyrir við að uppgötva ósongatið voru sett viðmið um að náttúran skyldi njóta vafans við nýtingu náttúruauðlinda. Þessi viðmið eru sáralítið notuð af ráðandi öflum – en vitiði hvað, í þeim felst þó einn af fyrstu vísum nýrrar hugmyndafræði. Þar sem við getum oft ekki sannað hvaða áhrif við höfum á náttúruna er miklu skynsamlegra að byggja upp kerfi sem passa við náttúruleg kerfi. Já, aðlaga kerfi okkar mannanna að kerfum náttúrunnar.
Ég er ekki að tala um að við tökum sprett inní torfkofana frá í den og byrjum eitthvað meinlætalíf, best að segja það strax. En í stað þess að halda áfram þessu froðuhagkerfi þurfum við að skapa og taka upp kerfi sem byggir á raunverulegu verðmæti hlutanna. Í náttúrunni er mat (næringu) aldrei sóað, ef þú borðar hann ekki nýtist hann öðrum lífverum og „afgangar“ renna síðan inn í hringrás efnanna. Hringrás næringarefna er ein af meginreglunum sem við verðum að líkja eftir. Urðaður matur og úrgangur okkar manna inniheldur lífsnauðsynleg efni eins og kalíum, fosfór og nitur, sem á ekki að gera óvirka með urðun eða skola á haf út með skólplögnum, heldur á þetta heima í lífkerfum landsins. Það eru ekki meira en 100 ár síðan Íslendingar kunnu að meta líkamsúrgang sinn. Það má m.a. sjá á skrifum um 400 Reykvíkinga til (þá)bæjaryfirvalda frá árinu 1913, þar sem þeir kröfðust þess að fá að halda innihaldi eigin kamra því það væri bæði góður og verðmætur áburður. Er því mótmælt harðlega, eins og segir orðrétt í bréfinu „að hreinsunarmaður skuli eiga allan áburð þann (saur), er hann tekur úr salernum bæjarbúa. Slík eignaupptaka er hvorki meira né minna en stjórnarskrárbrot, enda getur engum blandast hugur um, að umræddur salernaáburður er verðmœt eign“
Tilgangur lífs okkar og framtíð afkomendanna
Kannski skrifaði einhver forfeðra þinna til yfirvalda í Reykjavík, því hann vildi geta ræktað kartöflur eða grænfóður handa nokkrum (ætum) rollum. Hann eða hún þekkti vægi úrgangsins. Eina vitið er að hringrása næringarefnum því mörg þeirra eru eins og jarðefnaeldsneyti, óendurnýjanleg, og það er lítið mál í dag að komast hjá vandræðum vegna smitsjúkdóma – þær aðferðir hafa vísindin gefið okkur. Já við þurfum að treysta undirstöðurnar og renna betri stoðum undir grunn nútímans – því fyrr því betra. Skilningur á raunkerfum náttúrunnar getur skilað okkur nothæfu gildismati,notadrýgri stjórnmálastefnum og ekki síst leitt okkur úr andlegri kreppu.