Undanfarið hefur Kvennablaðið fjallað um rannsókn lögreglu á andláti Sigurðar Hólms Sigurðssonar árið 2012. Í þrjú ár hafa þeir Annþór Kristján Karlsson og Börkur Birgisson haft réttarstöðu grunaðra vegna málsins þrátt fyrir að sannanir séu vægast sagt af skornum skammti. Rannsókn málsins hefur tekið um þrjú ár en búist er við að aðalmeðferð málsins hefjist á næstunni. Líklegt er að milta Sigurðar hafi rofnað við hjartahnoðið sem fylgdi endurlífgunartilraunum.
Sigurður lést á Litla-Hrauni í maí 2012. Af rannsóknargögnum málsins má sjá að engar beinar sannanir eru fyrir því að Annþór og Börkur hafi átt þátt í dauða Sigurðar Hólms. Ekki hefur tekist að sýna fram á að Sigurður hafi verið myrtur eða að hann hafi verið beittur ofbeldi af neinu tagi fyrir andlátið. Þrátt fyrir það hefur rannsókn andlátsins frá upphafi aðeins beinst að þeim möguleika að Annþór og Börkur hafi myrt Sigurð.
Lögregla byggði grun sinn á því að Annþór og Börkur hafi verið einir með Sigurði inni í klefa hans í tíu mínútur stuttu áður en komið var að honum í andnauð og miklum uppköstum. Þá kemur fram í rannsóknargögnum að lögregla hafi grun um óvild milli Sigurðar og Annþórs og Barkar. Þetta kemur fram í skýrslu ónafngreinds lögreglumanns og í vitnisburði samfanga þeirra sem koma ekki fram undir nafni.
Við krufningu kom í ljós að milta Sigurðar hafði rofnað og honum blætt út. Strax á fyrstu viku rannsóknarinnar komu fram vísbendingar um að Sigurður hefði ekki látist vegna valdbeitingar. Í krufningarskýrslu Reginu Preuss – sömu skýrslu og lögregla segir í rannsóknargögnum að hafi breytt gangi rannsóknarinnar í morðrannsókn – segir að engar vísbendingar um valdbeitingu sé að finna á ytraborði. Réttarmeinafræðingur telur að rofið á milta sé afleiðing bitlauss áverka á kviðarhol.
Hvað segir Preuss-skýrslan?
Preuss treystir sér ekki til að segja nákvæmlega til um hvernig milta Sigurðar rofnaði. Í skýrslunni segir hún þó að ekkert hafi komið fram sem bendi til veikinda sem leitt hefðu getað til skyndilegs rofs á milta Sigurðar. Þar af leiði að rifan á milta Sigurðar sé vegna áverka. Í skýrslunni segir um hugsanlega áverka: „Til að miltað rofni þurfa verulegir kraftar að verka á líkamann, því miltað er vel varið af rifbeinum þar sem það er staðsett í vinstri aftari og efri hluta kviðarhols. Oft rofnar miltað vegna áverka sem ekki eru af völdum þriðja aðila við það að detta á stýrið á reið- eða mótorhjóli, en þó er einnig vitað um dæmi þess að milta hafi rofnað t.d. við fall á bolta eða á slétt gólf, við stökk á kassa við íþróttaiðkun eða við hliðarhögg frá vinstri sem farþegi í bifreið í umferðaróhappi, sem afleiðing af snúningshröðun líkamans. Þegar áverkar eru af völdum utanaðkomandi aðila skaddast miltað þegar slegið er t.d. með bareflum eða hnefa, við högg t.d. með hné að olnboga eða við skörp með fæti/skó í kviðarhol. Í því tilviki sem hér um ræðir var ekki hægt að staðfesta utan frá skýra áverka sem gefið geta vísbendingar um eðli kraftsins sem að baki bjó.“
Skýrslan er því ekki skýr sönnun þess að Sigurður hafi verið barinn til dauða. Preuss skrifar enn fremur: „Samandregin niðurstaða er sú að ekki er um eðlilegan dauðdaga að ræða. Rifan er fyrst og fremst afleiðing bitlauss áverka á kviðarhol; hvorki stórsæjar né vefjarfræðilegar niðurstöður benda til innri orsaka. Engu að síður leiddu hvorki krufning né frekari rannsóknir í ljós afdráttarlaus merki þess efnis hvort um utanaðkomandi áverka eða meiðsla af völdum byltu hafi verið að ræða.“
Lögregla túlkar Preuss
Í höndum lögreglu verður niðurstaða Preuss-skýrslunnar talsvert skýrari. „Taldi hún þá áverka vera af völdum þungs höggs,“ segir í skýrslu lögreglu vegna stefnubreytingar á rannsókn sem rituð var 23. maí 2012. Í sömu skýrslu kemur fram að öryggismyndavélar Litla-Hrauns sýni að þeir Annþór og Börkur hafi verið einir með Sigurði í 11 mínútur skömmu áður en þeir kölluðu á fangaverði vegna þess að Sigurður var í andnauð. Preuss komst vissulega að þeirri niðurstöðu að „verulega krafta“ þurfi til að milta rofni. Skýrsla Preuss setur þó fram talsverða fyrirvara við þá hugmynd að um barsmíðar hafi verið að ræða. Um það hvort ofbeldisverk hafi hugsanlega leitt til dauða Sigurðar segir: „Að því gefnu að utanaðkomandi áverka sé að ræða mætti helst búast við því að beitt hefði verið hnefa, olnboga, hné að fæti til að valda meiðslunum, og án þess að vænta mætti fylgikvilla. Hér ber auk þess að horfa til þess að sami kraftur hefur mismikil áhrif á líkama þolandans, allt eftir því hvort hann getur hreyft sig til í rýminu eða hvort hann er tengdur föstu undirlagi/föstum fleti.“
Preuss-skýrslan er því ekki afdráttarlaus í þeirri niðurstöðu að Sigurður hafi látist vegna ofbeldis en útilokar það ekki.
Ítrekað kýs lögregla að túlka niðurstöðu Preuss-skýrslunnar sem svo að Sigurður hafi verið myrtur og að andlátið sé vegna barsmíða af hálfu Annþórs og Barkar. Þrír réttarmeinafræðingar hafa gefið álit sitt og þar af eru tveir sammála um að milta Sigurðar hafi líklega rofnað við hjartahnoðið sem fylgdi endurlífgunartilraunum á honum. Til eru dæmi um að endurlífgunartilraunir valdi rofi á milta. Það þarf ekki að þýða að rangt hafi verið staðið að endurlífgunartilraunum. Í skýrslu lögreglu um stefnubreytingu á rannsókn segir: „Taldi hún [Preuss] sig ekki geta sagt til um hvort miltað hafi sprungið út af því að Sigurður hafi verið barinn eða hvort hann hafi fallið í klefa sínum.“ Í högggreiningu sem lögregla lét framkvæma vegna málsins segir að samkvæmt líkindareikningum geti mannslíkaminn ekki lent á neimum hlut við frjálst fall í fangaklefanum sem orsakað getur rifið milta og rof á æðar við milta án þess að valda mari eða áverkum við eða á rifbeinum. „Samkvæmt líkanaútreikningum getur fall á klósettsetu, borð, rúm eða stól ekki valdið þeim áverkum sem komu fram við krufningu á Sigurði.“ Þetta virðist lögregla túlka sem svo að ekki komi annað til greina en að Annþór og Börkur hafi barið Sigurð. Að eitt útiloki annað. Skömmu síðar eru Annþór og Börkur ákærðir.
Á þremur árum hefur því ekki tekist að sanna að Sigurður Hólm hafi verið myrtur og því ekki tekist að sýna fram á að Annþór og Börkur beri ábyrgð á andlátinu. Málið gegn þeim byggir á vitnisburði nafnlausra vitna sem sáu ekki atburði þá er leiddu Sigurð til dauða. Eitt vitnanna segist hafa heyrt barsmíðar úr klefa Sigurðar.
Þá er til skýrsla nafnlauss lögreglumanns þar sem sagt er frá óvild Annþórs og Barkar gagnvart Sigurði. Í skýrslunni segir að þann 3. apríl 2012 hafi lögreglumaðurinn haft afskipti af Sigurði Hólm. Þá hafi komið fram hjá Sigurði að hann hafi lent í útistöðum við Annþór sem hafi reynt að kúga sig til innbrota, en Sigurður hafi varið sig með því að hóta að stinga þá með sprautunál sem hann hafi sagt vera sýkta. Sigurður hafi verið látinn vera eftir það.
Óttaslegin vitni
Ólafur Helgi Kjartansson, fyrrverandi sýslumaður á Selfossi og nú lögreglustjóri á Suðurnesjum, rak rannsókn málsins þar til hann skipti um starfsvettvang. Í júlí 2012 óskaði Ólafur eftir því að ákveðin vitni fengju að gefa skýrslu sína fyrir dómi undir nafnleynd. Í bréfi sýslumanns segir: „Aðilar hafa lýst yfir miklum ótta sínum á því að framburður þeirra um málið kunni að skapa þeim lífshættu í ljósi þess hverjir hinir grunuðu eru.“ Þá segir að lögregla telji raunhæft að ætla að lífi og limum vitnanna kunni að vera í hættu vegna framburðar gegn Annþóri og Berki. „Þá er staða vitnanna með þeim hætti að vegna vistunar sinnar í fangelsi eiga þeir ekki kost að koma sér undan yfirvofandi árás líkt og frjáls maður á alla jafna.“ Héraðsdómur Suðurlands samþykkti beiðni sýslumanns og segir í úrskurð dómstólsins: „Þá kemur það fram í umræddum skýrslum að vitnin eru hrædd við sakborninga og um að þeim verði unnin mein, en þetta kemur jafnframt fram við kröfu lögreglustjóra og þá kom þetta einnig fram fyrir dómnum við fyrirtöku kröfunnar.“ Héraðsdómur Suðurlands og seinna Hæstiréttur staðfestu kröfu lögreglustjóra.
Í skýrslutöku fyrir dómi kom þó ekkert fram um að vitnin teldu sig í hættu. Í endurupptökubeiðni vegna niðurstöðunnar segir: „Skýrslur af vitnum leiddu í ljós að lögreglustjóri hafi gefið dóminum rangar upplýsingar í framangreindu bréfi, dags 24. júlí 2012 [Kröfu um nafnleynd vitna], til þess að fallist yrði á nafnleynd vitnanna og fjarveru málflytjenda og sakborninga.“ Framburður vitnanna er rakinn í endurupptökubeiðni lögmanna.
Vitni A var til skýrslutöku 15. júní 2012 en þar kemur ekki fram að vitnið telji sig í hættu. Vitni A segir að óvild hafi verið milli Sigurðar, Annþórs og Barkar. Sigurður hafi verið skíthræddur við að vera beittur ofbeldi af þeim tveimur. Þá segir vitnið að á ganginum sé almennur ótti gagnvart Annþóri og Berki. Verjendur hafa bent á að almennur ótti teljist ekki næg rök fyrir nafnleynd vitna enda takmarki nafnleyndin getu sakborninga til að verjast svo verulega að nafnleynd megi aðeins veita vegna gruns um beina hættu. Vitni A segist þó vera stressaður við skýrslutökuna. Fyrir dómi sagðist vitni A ekki hafa óskað eftir vitnaleynd og raunar ekki vitað af henni. Vitnið breytti framburði sínum eftir tiltal frá Ólafi Helga en slökkt var á hljóðnema á meðan samtalið átti sér stað.
Vitni B lýsir engum ótta gagnvart Annþóri og Berki í skýrslutöku. Þá sagðist vitnið ekki hafa óskað eftir nafnleynd. Lögregla hafi boðið nafnleynd sem honum hafi þótt sniðugt; það sé enda stressandi að bera vitni fyrir dóm. Vitnið telur sig ekki í hættu og tók fram við skýrslutöku að Annþór hafi ekki virkað reiður á sig í samskiptum við Sigurð.
Vitni C óskaði nafnleyndar í skýrslutöku hjá lögreglu. Vitnið segist hafa heyrt Börk ræða við Sigurð um 500 þúsund króna skuld.
Í kröfu verjenda um endurupptöku segir að lögreglustjórinn á Suðurlandi hafi ranglega greint frá því að vitni hefðu óskað nafnleyndar vegna ótta við sakborninga. Þá segir að vinnubrögðin séu ámælisverð og ólíðandi. Kröfunni var vísað frá á þeirri forsendu að endurupptaka væri ekki möguleg enda hefði ekki verið dæmt í málinu. Þrátt fyrir misræmið var ekki talin ástæða til endurmats.
Ólafur Helgi Kjartansson
Misræmi í skýrslum og upptökum
Þetta er ekki í fyrsta sinn sem misræmi milli skýrslu lögreglu og hljóðupptakna af yfirheyrslum er fyrir að finna í máli er varða Annþór og Börk. Í lok árs 2012 var dómur kveðinn upp í máli gegn tíu mönnum sem ákærðir voru fyrir aðild að þremur líkamsárásarmálum. Lengsta dóminn hlutu þeir Annþór Kristján Karlsson og Börkur Birgisson en þeir fengu 7 ár og 6 ár.
Verjendur bentu á í málsvörninni að misræmi væri í samantektarskýrslum lögreglu úr vitnisburði og hljóð- og mynddiskum af yfirheyrslunum. Framburði hafi verið breytt og mikilvægum atriðum sleppt. Þar á meðal atriði sem tengdust skipulagningu árásarinnar. Komi upp ágreiningsmál er það meginregla að hljóð- og myndupptökur af framburði gildi framar samantektarskýrslum lögreglu. Upptökurnar sem um ræðir fengust ekki spilaðar fyrir dómi en þess var óskað að ábendingarnar yrðu teknar til greina. Verjendum var neitaður aðgangur af upptökum en komust seinna yfir upptökur eftir að þær voru afhendar fyrir mistök.
Hópur laganema við Bifrastarháskóla hugðist árið 2013, eftir að dómur féll, vinna verkefni þar sem kannað var hvort samræmi væri milli upptaka á yfirheyrslum lögreglu og því sem fram kemur í samantektarskýrslum lögreglunnar. Nemendurnir fóru yfir tæplega 600 mínútur af yfirheyrslum úr umræddu máli. Í samtali við Morgunblaðið segir Guðmundur Sveinn Einarsson, þá laganemi, að málið hafi verið til nokkurrar umfjöllunar í skólanum, ekki síst sá angi þess þegar verjendum var neitað um afrit af mynddiskum með yfirheyrslum yfir vitnum og sakborningum. „Svo skoðuðum við forsendur héraðsdómsins og okkur þótti sem þeir væru dæmdir til mjög þungra refsinga á líkindum einum. Þannig að við ákváðum að skoða þetta nánar,“ segir hann við Morgunblaðið.
Nemendurnir fundu fjölda dæma þess að endurritun lögreglu var ekki í samræmi við svör vitna. Guðmundur sagði ljóst að ef lögregla skrifar ekki rétt upp eftir vitnum og sakborningum geti framburði verið breytt í sakfellandi að ósekju. Meðal þess sem Guðmundur nefnir er að sakborningur var spurður að því við yfirheyrslur hverjir voru með á honum á vettvangi og nefndi sá nokkur nöfn. Í samantekt lögreglu var hins vegar búið að breyta spurningunni og var sakborningurinn þar spurður hverjir voru með honum á vettvangi og tóku þátt í árásinni. Við hafi svo staðið sama svar. „Það er töluverður munur á því að vera á vettvangi og að vera á vettvangi og taka þátt í árás,“ sagði Guðmundur.
Verjendur gerðu athugasemd við misræmið sem saksóknari tók undir í Hæstarétti. Í frétt Morgunblaðsins af málinu segir að saksóknari hafi sagt að taka mætti undir athugasemdir verjenda Annþórs og Barkar að einhverju leyti, þá um að samantektir hefðu ekki verið nægilega nákvæmar. Hann sagði héraðsdóm hins vegar hafa lagt til grundvallar sönnunar heildstætt mat og að hann teldi því ekki líkur á að niðurstaðan yrði ómerkt eða Annþór og Börkur sýknaðir. Hæstiréttur staðfesti refsingu héraðsdóms í október 2013. Þá voru þeir þegar undir grun vegna andláts Sigurðar.
Á að negla þá?
Verjandi Barkar hélt því fram við dómshald Hæstaréttar í líkamsárásarmálinu að málið væri runnið undan rifjum lögreglunnar. Við héraðsdóm komu sömu ásakanir fram en þá frá verjanda Annþórs sem sagði í Héraðsdómi Reykjaness að vinnubrögð lögreglu bentu til þess að markmiðið hefði verið að „negla“ þá Annþór og Börk. Ekkert hefði verið spurt út í þátt annarra við skýrslutökur heldur einblínt á þá tvo. Saksóknari fór fram á átta ára fangelsi yfir Annþóri vegna aðildar hans að fimm líkamsárásum, frelsissviptingu, ólögmætri nauðung og tilraunum til fjárkúgana. „Fyrir hvaða sakir? Hvaða sakir eru sannaðar? Fyrir hvaða áverka? Það er allt ósannað í þessu máli og ég lýsi eftir sönnunum og gögnum,“ spurði verjandi hans. Þá gagnrýndi Guðmundur fjölmiðlabann sem sett var á málið. „Það virðist vera að þar sem Annþór og Börkur koma við sögu, þar er gripið til aukaráðstafana. Hverju sætir þetta? Þeir virðast settir í þá stöðu að þurfa að sanna sakleysi sitt í stað þess að ákæruvaldið þurfi að sanna sekt þeirra.“
Í yfirheyrslum lögreglu vegna andláts Sigurðar yfir þeim Annþóri og Berki er ljóst að traust er ekki til staðar. Í yfirheyrslu sakar Börkur lögreglu um að beita sig þvingunaraðferðum. Hann fer fram á að fá að hitta son sinn og maka og segir óskhyggju af hálfu lögreglunnar að þeir Annþór hafi orðið Sigurði að meini. Börkur segir rannsóknina farsa frá upphafi. Annþór virðist sömuleiðis deila þessari sýn. Í yfirheyrslu árið 2012 spyr hann lögreglu hvers vegna þeir séu að reyna að klína morði á þá. „Af hverju eruð þið að þessu bulli? Eruð þið bara að reyna að koma einhverri sök á mig sem þið vitið að er ekki sönn? Er þetta bara taktík hjá lögreglunni núna?“ Hann þvertekur fyrir að hafa orðið Sigurði að meini.
Áfram heldur málið
Þrátt fyrir að málið byggi á afar veikum stoðum hafa Annþór og Börkur haft stöðu grunaðra í rúm þrjú ár. Komið hefur fram í umfjöllun Kvennablaðsins að Sigurði var ekki veitt sú læknisaðstoð sem hann átti rétt á samkvæmt lögum. Sigurður var undir miklum áhrifum vímuefna við komuna á Litla-Hraun og var því ákveðið að hafa hann undir eftirliti fangavarða í einangrun fyrstu nóttina í fangelsinu. Þá hafa engin merki um ofbeldi fundist, hvorki á innra né ytra borði líkama Sigurðar. Hann var ekki skoðaður af lækni við komuna í fangelsið líkt og lög um fullnustu refsinga gera ráð fyrir. Þess í stað var hringt í lækni sem ávísaði svokölluðum R-skammti í gegnum síma.
R-skammtur er það sem fangaverðir kalla rónalyf. Enginn staðlaður lyfjaskammtur er til með þessu heiti, þess má þó geta að forstjóri Fangelsismálastofnunar nefndi R-skammtinn rónalyf á opnum fundi um fangelsismál 22. apríl síðastliðinn, þetta virðist því vera slangur innan stofnunarinnar. Læknar sem Kvennablaðið hefur rætt við hafa allir lýst andúð á hugtakinu og ekki hefur tekist að fá skýringu á því hvers vegna slíkur skammtur var gefinn í gegnum síma.
Lögregla hefur síðastliðin þrjú ár einskorðað rannsókn sína við þá sýn að Annþór og Börkur séu sekir. Skýrt svar við því hvers vegna lögregla og ákæruvald rígheldur í þann grun er ekki að finna í rannsóknargögnum.