Ávarp flutt við setningu Bókmenntahátíðar í Reykjavík þann 17. september 2015
Komiði sæl. Það gleður mig að mega ávarpa ykkur við opnun þessarar fínu bókahátíðar sem hefur unnið sér sess sem eitt helsta skemmtiatriði í Reykjavíkurborg og er þó orðið af nógu að taka þegar skemmtanir í borginni eru annars vegar.
Byrjum á því að spyrja: Hvers vegna kennum við börnum að lesa?
Það er eðlilegt að spyrja þeirrar spurningar upp á nýtt þegar í ljós kemur að furðulega stór hluti nemenda sem útskrifast úr grunnskóla á Íslandi getur ekki lesið sér til gagns. Við höfum nú tekið því sem gefnum hlut að þjóð sem skilgreinir sig sem bókaþjóð númeró únó kunni að lesa. Punktur. En svo einfalt er málið greinilega ekki.
Sem sagt: Hvers vegna kennum við börnum að lesa?
Það er vegna þess að læsi er undirstaða allrar menntunar. Og menntun er möguleiki. Sá sem kann ekki að lesa er sviptur tækifæri til menntunar og hefur stórskerta möguleika til þess að njóta hæfileika sinna – en það að njóta hæfileika sinna er ein undirstaða velgegni og vellíðunar; í ólæsis greipum er maðurinn ekki sá upprétti sem menn ættu að vera. Ólæsi er því í raun mannréttindabrot.
Þegar við sjáum svo að tengsl eru milli ólæsis og afbrota á Íslandi verður myndin enn skýrari. Óeðlilega stór hluti fanga á Litla-Hrauni er ill-læs eða ólæs. Ólæsið eitt út af fyrir sig virðist auka hættuna á því að verða undir í lífinu og hættuna á því að menn komi sér upp afbrotaferli í staðinn fyrir atvinnuferli.
Fangelsisyfirvöld á Litla-Hrauni hafa sinnt því mannréttindamáli að leiða þá samferðamenn okkar sem um ræðir til lestrar og áfram til menntunar – sem hefur í þessu samhengi breytt fjölda mannslífa til hins betra og sparað þjóðfélaginu fjárútlát við það að eltast við afbrotafólk og láta það dúsa í fangelsi – stofnun sem er einhver heimskasta og grimmasta uppfinning mannsandans – byggð á frumstæðu hvötunum refsingu og hefnd.
Í víðara samhengi væri þjóðhagslega hagkvæmt að sjá til þess að hver einasti nemandi læri vel að lesa í grunnskóla, og það sem fyrst. Burtséð frá allri hagfræði er læsi sem sagt í flokki aðkallandi mannúðar- og mannréttindamála.
Ef við hugsum um ástæður fyrir ólestrinum varðandi læsi hjá íslensku bókaþjóðinni þá blasir að minnsta kosti tvennt við. Samsetning þjóðfélagsins er orðin flóknari – fleiri börn en fyrr alast nú greinilega upp hjá foreldrum sem líta ekki svo á að læsi og lestur séu einn af hornsteinum uppeldis. Áhugi barna á því að læra að lesa hefur farið minnkandi – sem eðlilegt er. Í stað bóka hafa þau tölvur og snjallsíma – og nú er líka svo margt annað í boði til skemmtunar en bókasafnið og sundlaugin – eina fjörið á mínum uppvaxtarárum í Reykjavík – og það verður auðvitað að horfa á þennan minnkandi lestraráhuga þegar úrræðin eru skoðuð – úrræðin til þess að reyna að glæða lestraráhugann.
Þegar ég var lítil var börnum kennt að lesa áður en þau byrjuðu í skóla. Foreldrarnir sáu til þess að það væri gert og sendu þau í tímakennslu eða til öldungsins Matthíasar í næsta húsi sem kenndi lestur með fornu verkfæri, bandprjóni. Þá og þar áður þótti krökkum yfirleitt spennandi að læra að lesa. Svo mikill var áhuginn að litlu systkinin lærðu gjarnan að lesa á haus eins og frægt er orðið. Sjálf vann ég mér það til óhelgi sem smábarn að elta stóra bróður í lestrartímana til öldungsins með bandprjóninn – af því ég hafði einbeittan brotavilja til lestrar – hvernig sem á því stóð.
Án þess ég ætli mér nú að skjótast upp á hið mikla íslenska þjóðernisplan þá er það með ólíkindum að læsi hélst í landinu gegnum mannfækkun af völdum hallæra, að hrjáðir menn og konur héngu á bókinni eins og líftaug – eins og andhetjan og fóstbróðirinn Þorgeir Hávarsson í hvannarótinni á niðurleið úr bjarginu.
Ekki nóg með það, góðir Íslendingar kunnu líka að skrifa, það er að segja karlmenn – en skriftir voru ekki taldar við kvenna hæfi. Sögurnar af konum fyrri tíma sem reyndu að læra að draga til stafs í sandinum eða jafnvel á ís eru myndrænar og táknrænar mjög fyrir þessa mismunum – mismunun sem kann vel að hafa leitt til þess ástands að skáldkonur á Íslandi voru nánast ósýnilegar langa tíð. Svo langa tíð að þegar ég kom með fyrstu bók 1969 mátti telja þær lifandi íslenskar skáldkonur og jafnvel dauðar á fingrum sér, sem höfðu þá fest sig í sessi til jafns við karlhöfunda og nutu virðingar. Hér er ég að undanskilja kellíngarnar sjálfar með Guðrúnu frá Lundi í fararbroddi. Gleðiefni að sjálf kellíngin hefur nú fengið uppreisn æru.
Þótt skáldkonur í grannlöndum okkar og í evrópskum menningarlöndum hafi verið meira áberandi og sjálfsagt hlutfallslega fleiri en á Íslandi þá er staðan enn sú að þær sitja ekki við sama borð og karlskáld. Sagan er ný af breskri skáldkonu sem sendi inn sögu undir dulnefni karlmanns og fékk mun skárri undirtektir en hún hafði fengið undir réttu nafni. Niðurstaða hennar var að hún sjálf væri vandamálið – það að hún var skáldkona en ekki skáldkarl. Eftir fjörutíu og sjö árin mín sem útgefinn kven-höfundur er ég henni þó nokkuð sammála. Útgáfuheimurinn og allt leikritið í kring er enn yfirgnæfandi svið fóstbræðralagsins þar sem skrifandi konur halda áfram að vera nokkurs konar aðskotadýr. Hreint tölfræðilega séð var fágæti þessarar skrifandi tegundar á Íslandi slíkt að fyrir rétt rúmum fjörutíu árum var tuttugu og ein kona í rithöfundafélögunum meðan karlhöfundar voru 153.
Eitt er að vera aðskotadýr og annað að lenda í sæti hornkellíngar. Ég á til dæmis erfitt með að ímynda mér að við skáldsystur allra landa séum alveg hoppandi ánægðar með það sem að okkur er rétt í verðlaunaformi hlutfallslega. Ef við tökum íslenskt dæmi þá hafa Íslensku bókmenntaverðlaunin verið veitt frá 1989 – þegar skáldkonubylgjan var örugglega hafin – og komin til að vera – en á þessum 26 árum hafa aðeins sjö skáldkonur hingað til fengið verðlaunin í flokki fagurbókmennta á móti 19 karlskáldum. – Ef við lítum okkur örlítið fjær og tökum íslenska þáttinn í bókmenntaverðlaunum Norðurlandaráðs þá hafa fimm íslenskir karlhöfundar fengið þau verðlaun, en ekki nema ein skáldkona.
Þess þá heldur segi ég þetta að verðlaun snúast ekki bara um hégóma og upphefð, þau færa yfirleitt björg í bú – verðlaunafé – og eru ávísun á aukna bóksölu höfundar – þau hjálpa semsagt einum höfundi í lífsbaráttunni, sem er að því leyti frábrugðin annarra manna lífsbaráttu að hún gengur aðallega út á það að eiga pening til þess að geta skrifað næstu bók – í friði.