Helmingur einstaklinga á flótta eru börn en þau eiga m.a. á hættu að verða fórnarlömb kynferðisofbeldis, vændis og mansals ef þau komast lífs af yfir til Evrópu. 30% þeirra sem drukknuðu í Miðjarðarhafinu á síðasta ári voru börn. Kallað hefur verið eftir átaki til þess að tryggja öryggi og verndun barna á flótta.
Samkvæmt Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna eru meira en 60 milljón einstaklinga á flótta í heiminum. Helmingurinn af þeim eru börn. Vegna aukinna átaka, borgarastyrjalda og ofbeldis í Mið-Austurlöndum og Afríku hefur hlutfall þeirra sem sótt hafa eftir alþjóðlegri vernd vaxið svo um munar síðustu ár og ljóst er að ekkert lát verður þar á næstu árin.
Börn á flótta er sérstaklega viðkvæmur hópur sem mikilvægt er að hlúa að. Fyrir utan öryggi þeirra og grundvallarréttindi sem ekki eru tryggð eiga börn á flótta frekar á hættu að verða fórnarlömb misnotkunar, kúgunar, ofbeldis, vændis eða mansals og verða frekar fyrir áföllum en fullorðnir auk þess sem þau eiga hreinlega á meiri hættu að deyja á flótta. Börn á flótta þurfa því á aukinni vernd að halda. En er það svo?
Árið 2014 sóttu 144.550 börn um hæli innan Evrópusambandsins (ESB). Árið 2015 var fjöldi barna yngri en 18 ára sem sóttu um hæli orðinn a.m.k. 363.890, eða 29% allra hælisleitenda. Stofnun umboðsmanna barna og réttinda þeirra hefur gert úttekt á stöðu þeirra barna sem nú eru á flótta í heiminum sem varpar skýru ljósi á þær hörmungar sem börnin upplifa. Kallað hefur verið eftir því að ráðamenn Evrópu og Evrópusambandsins hefji strax aðgerðir til þess að lágmarka skaðann sem börn verða fyrir á flótta.
Börn eru fyrst og fremst börn
Börn á flótta eru fyrst og fremst börn og því ætti það að vera forgangsatriði hjá ráðamönnum í Evrópu að tryggja öryggi og hagsmuni barna þegar kemur að aðgerðum vegna málefna flóttamanna og hælisleitenda. Svo hefur hins vegar ekki verið. Það ríkir neyðarástand.
Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna áætlar að meira en ein milljón einstaklinga hafi komið sjóleiðina til Evrópu árið 2015. 25% af þeim eru börn. Vegna skorts á löglegum leiðum til þess að komast til Evrópu, og sérstaklega til aðildarríkja Evrópusambandsins, til þess að sækja um hæli fara flest öll börn ólöglegar leiðir til þess að komast yfir til álfunnar. Það gera þau t.d. með því að fara með smyglurum á troðfullum bátum en afleiðingin er sú að 30% þeirra sem drukknuðu í Miðjarðarhafinu á síðasta ári voru börn.
Mörg þeirra barna sem komast yfir til Evrópu og mögulega í skjól hafa týnt foreldrum sínum einhvers staðar á leiðinni en fyrir utan troðfulla bátana sem ferðalagið hefst í er oftar en ekki mikil ringulreið á landamærum Evrópu og í móttökustöðvunum fyrir flóttamenn og því er stórt hlutfall þeirra barna sem eru á flótta án fylgdar fullorðinna. Fleiri en 35.000 börn án fylgdar sóttu um hæli í Svíþjóð árið 2015. Útlit er fyrir að hlutfall stúlkna á flótta án fylgdar fari hækkandi. Hið sama á við um fötluð börn.
Það er enginn dans á rósum sem bíður þeirra barna sem komast á lífi yfir til Evrópu. Mörg þeirra eru blaut og köld og mörg þeirra ofkælast þegar þau koma á land sem getur valdið frekari veikindum, meðal annars lungnabólgu, og sum þeirra deyja vegna ofkælingar. Þetta á sérstaklega við á köldum vetrardögum eins og við upplifum nú og á sérstaklega við um nýfædd börn og smábörn.
Veturinn er mikið áhyggjuefni fyrir börn á flótta. Fyrir utan lélega aðstöðu á mörgum móttökustöðvum fyrir flóttamenn þar sem hreinlæti er m.a. oft ábótavant og skortur er á heitu vatni, hita og góðri klósettaðstöðu er minna en helmingur móttökustöðvanna undirbúinn fyrir veturinn, sem felst m.a. í því að vera með hlý föt til þess að koma í veg fyrir frekari veikindi barnanna.
Hætta á kynferðisofbeldi og mansali
En áhyggjuefnin eru fleiri. Þau börn sem komast á áfangastað eru flest án nokkurs öryggisnets eða verndar. Erfiðlega gengur víða að koma börnunum undir hendur forráðamanna, t.d. hjá fósturforeldrum, en það telst til grundvallarréttinda barna að þau hafi forráðamenn. Mörg barnanna hverfa því af móttökustöðvunum eftir að hafa þurft að dúsa þar vikum eða mánuðum saman án nokkurrar eðlilegrar umönnunar fullorðinna.
Á sumum mótttökustöðvum eru börnin hreinlega lokuð inni en það er gert til þess að koma í veg fyrir að þau flýi og haldi áfram ein á flótta en mörg barnanna flýja einmitt vegna þess að þau vilja ekki eiga á hættu að vera sett í umsjón yfirvalda og mögulega lokuð inni. Dæmi eru um að börnin reyni að afmá fingraför sín svo ekki sé hægt að setja þau í gagnagrunn yfirvalda.
Auk þess sem aðgangur að menntun barnanna er mikið áhyggjuefni víða, ásamt því að engar frístundir eða leiksvæði eru í boði fyrir börnin og þau hafa takmarkaðan aðgang að heilsugæslu, eru grundvallarréttindi eins og þak yfir höfuðið, öryggi, næring og viðeigandi fatnaður ekki alltaf tryggður.
Börn á flótta eiga á sérstakri hættu að verða fórnarlömb kynferðisofbeldis, misnotkunar og mansals. Heimildir benda til þess að mikil aukning hefur átt sér stað á mansali með auknum straumi flóttamanna til Evrópu seinni hluta árs 2015 en ómögulegt er að segja til um fjölda þeirra barna sem hafa lent í klóm slíkra glæpamanna. Sum börn þurfa á peningum að halda til þess að komast áfram á ferðalagi sínu og grípa því til vændis. Önnur börn verða fórnarlömb misnotkunar af höndum fullorðinna, m.a. í flóttamannabúðum þar sem ókunnug börn og fullorðnir sofa í sama rými.
Aðstæðurnar sem flóttamenn búa við eru að sjálfsögðu misgóðar en Evrópa getur ómögulega verið sátt við að uppfylla einhverjar lágmarkskröfur þegar kemur að aðstæðum barna, öryggi þeirra og réttindum.
Sú staðreynd að börn á flótta standa frammi fyrir fjölmörgum hættum er til merkis um að ráðamenn Evrópu eru ekki að standa sig þegar kemur að verndun barna innan svæðisins. Það hlýtur að teljast forgangsatriði að tryggja að börn á flótta endi ekki í vændi eða á bak við lás og slá, séu misnotuð eða deyi úr kulda.
Hvað er til ráða?
Evrópusambandið hefur á síðustu árum verið að þróa með sér sameiginlega stefnu í málefnum hælisleitenda. Stefnan felur m.a. í sér skilgreiningu á því hverjir geta talist sem hælisleitendur, reglur um meðferð mála og sameiginlegan gagnagrunn með fingraförum. Ein mikilvægasta ákvörðunin sem snýr að börnum á flótta, sem hefur verið ein helsta löglega leið þeirra til Evrópu, er tilskipunin sem kveður á um sameiningu fjölskyldna.
Sú tilskipun á nú undir högg að sækja, þegar aldrei hefur verið jafn mikil þörf fyrir hana. Hið sama á við um annað samstarf aðildarríkja ESB sem snýr að málefnum flóttamanna og hælisleitenda. Miklar tafir hafa verið á samrýmdum aðgerðum ESB og fjölmörg aðildarríki hafa hreinlega tekið málin í eigin hendur og breytt lögum sínum og reglum til þess að sporna við komu flóttamanna.
Þannig hafa ríki eins og Ungverjaland sett upp girðingar við landamæri sín auk þess sem það er nú refsivert að koma ólöglega til landsins. Fleiri ríki hafa sett upp girðingar og tekið upp vegabréfaeftirlit en fáir hafa gengið jafn langt og dönsk stjórnvöld sem nú hafa samþykkt reglugerð sem veitir yfirvöldum heimild til þess að gera eignir flóttamanna upptækar. Þar að auki hefur tímaramminn sem kveður á um sameiningu fjölskyldna flóttamanna nú verið lengdur svo um munar, en það mun koma verst niður á börnum á flótta. Sú ákvörðun hefur augljóslega verið gagnrýnd víða.
Annað áhyggjuefni er að þrátt fyrir mikla áherslu á verndun og réttindi barna á flótta í starfi sínu síðustu ár er mikill skortur á aðgerðum í þágu barna á flótta í öllum samþykktum og ákvörðunum Evrópusambandsins sem snúa að málefnum flóttamanna og hafa verið samþykktar að undaförnu. Nýsamþykkt aðgerðaráætlun sambandsins í málefnum flóttamanna minnist einungis á börn tvisvar sinnum og aðgerðir sem snúa að börnum eru nefnd í neðanmálsgrein. Það er að sjálfsögðu óásættanlegt og til marks um getuleysi ráðamanna Evrópu þegar kemur að málefnum flóttamanna og sérstaklega barna á flótta.
Vissulega er þörf á að bæta lagaumgjörðina þegar kemur að málefnum hælisleitenda og sérstaklega börnum. Það er þó ljóst að það mun taka mikinn tíma sem við hreinlega höfum ekki sem og samstarfsvilja sem hvarf fyrir löngu síðan. Umboðsmenn barna hafa því sent frá sér ákall til ráðamanna Evrópu sem eru að þeirra mati í keppni um hvaða ríki sé óviljugast til þess að taka á móti flóttamönnum og veita þeim skjól.
Aðgerðir strax til verndar börnunum
Eins og augljóslega hefur komið fram er þörf á að veita börnum á flótta sérstaka athygli og mikilvægt er að tryggja öryggi þeirra og verndun en þau standa frammi fyrir fjöldamörgum hættum á flótta sínum, hættum sem flestum okkar hryllir við tilhugsunina um.
Umboðsmenn barna leggja til að framkvæmdastjórn Evrópusambandsins, leiðtogar aðildarríkja Evrópusambandsins og Evrópuþingið samþykki strax aðgerðaáætlun sem nái til allra barna á flótta – engin börn skulu vera undanskilin. Sú aðgerðaráætlun skal innihalda aðgerðir sem tryggi verndun barna á flótta sem og þeirra sem náð hafa á áfangastað.
Í september á síðasta ári samþykktu aðildarríki ESB að dreifa 160.000 flóttamönnum frá Grikklandi og Ítalíu til annarra aðildarríkja sambandsins. Lagt hefur verið til að þar sem börn séu viðkvæmasti hópurinn á flótta verði þau sett í forgang þegar kemur að flutningi á flóttamönnum í skjól.
Lagt er til að lagaumgjörðin sem kveður á um löglegar leiðir til þess að koma til Evrópu verði nýtt betur nú þegar á reynir. Það á til dæmis við um að möguleikinn á sameiningu fjölskyldna verði nýttur í meira mæli og með meiri hraða, en eins og áður sagði hafa dönsk stjórnvöld farið hina leiðina og útlit er fyrir að fleiri ríki muni fylgja fordæmi Dana og hafa umboðsmenn barna lýst yfir sérstökum áhyggjum af því.
Þá er lagt til að hlutfall þeirra flóttamanna og hælisleitenda sem fluttir eru úr ömurlegum aðstæðum á móttökustöðvum á landamærum Evrópu í sómasamlegar aðstæður innan aðildarríkja ESB sé aukið og ítrekað er að börnum skuli forgangsraðað auk þess sem hvatt er til þess að útgáfa landsvistarleyfa af mannúðarástæðum sé aukin.
Mikil áhersla er lögð á að settar verði lágmarkskröfur í móttökustöðvum flóttamanna og í flóttamannabúðum. Auk þess sem gera þarf búðirnar og stöðvarnar færar til þess að takast á við vetrarhörkuna þarf að tryggja að hiti, heitt vatn, matur, hlý föt, læknisaðstoð og starfsfólk sé á öllum stöðvunum. Stofnanir ESB eru hvattar til þess að styðja ríkin til þess að hægt sé að uppfylla þessar kröfur án tafar.
Auk þess þarf að sjá til þess að skilyrði fyrir fjárhagsaðstoð til þriðju ríkja sé að réttindi barna séu tryggð, það á t.d. við um að menntun barna sé tryggð sem og aðgangur að heilsugæslu auk þess sem kerfi sem tryggir að börn komist undir forsjá fullorðinna einstaklinga strax sé til staðar. Þá þarf að sjá til þess að leiksvæði fyrir börn séu til staðar í flóttamannabúðum og móttökustöðvum og að þau séu ekki læst inni eða endi á bak við lás og slá.
Loks þarf að tryggja að réttindi barna sem lúta að upplýsingagjöf og réttinum til að vita séu til staðar og síðast en ekki síst þarf að grípa til aðgerða til þess að tryggja að börn á flótta verði ekki fyrir kynþáttahatri, fordómum eða ofbeldi vegna uppruna síns, að engu barni sé mismunað vegna kynþáttar, litarhafts, kyni, tungumáli, trúarbrögðum, stjórnmálaskoðunum, fötlun eða félagslegrar stöðu sinnar.
Gleymum því ekki að flest ríki Evrópu hafa lögfest Mannréttindasáttmála Evrópu, Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna og Flóttamannasáttmála Sameinuðu þjóðanna. Það á líka við um Ísland. Börnin eru á okkar allra ábyrgð.