Auður Styrkársdóttir skrifar:
Efst við gömlu Hringbrautina stendur fremur háreist steinsteypt og hvítmáluð bygging með dökku þaki sem skiptist í þrjá hluta, og minna um margt á burstirnar í gömlu torfbæjunum íslensku, stílhrein en hógvær í allri framsetningu. Landsspítalinn.
Þegar byggingunni var valinn staður árið 1918 þótti gott hversu vel hann lá móti sól og hve útsýnin væri góð og lítil hætta á að hún spilltist. Þar væri einnig gott skjól gegn norðanveðrum, staðurinn laus úr mestu umferðinni en þó nærri miðbiki bæjarins. Nú er hinsvegar svo komið að stórar bjarkir skyggja á nær alla framhlið hússins svo lítið er sýnilegt nema þakið og lágmynd á miðburstinni. Umhverfis er ærandi bílaumferð allan sólarhringinn og helsta útsýnin er flugvöllur og eilífur flugvéladynur allan guðslangan daginn.
Byggingin er þó enn ein fallegasta bygging borgarinnar. Aðkoman að framanverðu minnir á útlenska trjálundi á sumrin. Aðaldyrnar hafa verið harðlæstar í nokkra áratugi og gestum og gangandi vísað annað, en hurðarnar eru þykkar og rammgerðar og minna eilítið á virkishurðar í gömlum ævintýrum. Héðan sést lágmyndin á miðburstinni vel; hana gerði Guðmundur Einarsson frá Miðdal og kallaði „Líkna og lækna“.
Ef við kæmumst inn um aðaldyrnar gætum við reynt að leita uppi skjöld sem komið var fyrir á vegg í anddyrinu árið 1990 hvar á er letrað svohljóðandi erindi úr kvæði eftir Þorstein Gíslason:
Hér hófu af drengskap Íslands dætur,
og drottning Íslands sjálf nú vígði það.
Og Íslands þjóð það aldrei gleymast lætur,
hve alda tímans hratt því verki‘ af stað.
Um kvenna dáðir rís hér minnismerki,
sem máttugt talar fyrir öllum lýð
um þeirra rétt. Í góðu, göfgu verki
er guð og boðar með því nýja tíð.
Unga kynslóðin, og jafnvel sú gamla líka, Íslands þjóð, hefur kannski gleymt því hverjir áttu stærstan þátt í þessari byggingu, og af hvaða tilefni hún spratt. Það er full ástæða til þess að rifja þá sögu upp, ekki síst núna þegar sjálft heilbrigðiskerfið virðist komið á heljarþröm.
Í mjög stuttu máli þá voru það konur í kvenfélögunum í Reykjavík, sem fengu þá hugmynd á fyrsta hátíðisdegi kosningaréttar kvenna, árið 1915, að minnast þessa réttar með því að vinna að og berjast fyrir stofnun spítala fyrir alla landsmenn, landsspítala. „Ekkert mál er betur en þetta fallið til þess, að sameina alla þjóðina; þetta mál hlýtur að standa fyrir ofan flokkaskiftingu og skoðanamun.“ Svo sagði í Ávarpi til íslenzkra kvenna sem birtist í öllum blöðum landsins síðsumars 1915.
Ári síðar var formlega lýst yfir stofnun landspítalasjóðs við hátíðahöld á Austurvelli. Jafnframt var lýst yfir stofnun Minningargjafasjóðs Landspítala Íslands. Hann átti að styrkja efnalítið fólk sem þurfti á sjúkrahúsvist að halda. Þetta var fyrir tíma almannatrygginga og kostnaður vegna læknishjálpar reyndist mörgum fátæklingum ofviða.
Þarna urðu mikil tímamót í sögu íslenskra stjórnmála, og raunar í sögu allrar þjóðarinnar. Á Alþingi hafði verið rætt fram og aftur um nauðsyn þess að stofna einn landspítala sem tæki við fólki alstaðar að af landinu og gæti stutt við kennslu Læknaskólans, en hann var við það að lognast út af vegna lélegs aðbúnaðar og lítilla tækifæra til þess að kenna það sem nýjast var í læknisfræðunum. En kjördæmapot og hreppapólitík kæfði hverja tillöguna á fætur annarri sem lögð var fram. Þingmenn hugðu margir jafnan fyrst að eigin kjördæmi, og mörgum þótti Reykjavík vilja gína yfir öllu. Það mátti náttúrulega ekki gerast.
Þarna hjuggu konur á hnútinn.
Stofnuðu sjóð og lögðust á þingmenn og aðra ráðamenn um allt land í því skyni að fá þá til þess að samþykkja að stofna einn góðan spítala fyrir alla landsmenn.
Nítjándi júní var ekki aðeins gerður að hátíðisdegi til þess að minnast kosningaréttar kvenna heldur ákváðu kvenfélögin einnig að gera hann að baráttu- og fjáröflunardegi fyrir Landspítalann. Nitjándi júni var þannig í fyrstu samtvinnaður þessu baráttumáli, svo sem sjá má í auglýsingum blaða um hátíðahöld þennan dag allt fram undir fjórða áratug 20. aldar.
Kvenfélögin lögðu mikinn kraft í söfnun fyrir Landspítalasjóðinn, héldu tombólur og basara og seldu kaffi á fjáröflunardaginn. Þeim tókst að ná eyrum ráðamanna þjóðarinnar og þorra almennings. Íslendingar í Vesturheimi sýndu einnig mikinn stuðning. Konungur Íslands og drottning studdu einnig með ríkulegu framlagi. Kaupmenn í Reykjavík gáfu starfsfólki frí síðdegis þann 19. júní ár hvert svo það gæti tekið þátt í hátíðahöldum. Dagurinn varð sannkallaður hátíðisdagur.
Hrepparígurinn hélt þó áfram. Í ársbyrjun 1917 skýrði „Norðlensk kona“ þannig frá því að einungis ein kona á Akureyri hefði í verkinu sýnt „að hún skildi, að hjer var um þarft mál að ræða“ og látið fé af hendi rakna til spítalans. En norðlenskar konur stóðu einmitt þá í mikilli fjársöfnun fyrir berklahæli á sinni heimaslóð og fannst þær eflaust hafa nóg með það verk.
Bygging spítalans dróst á langinn þótt samþykkt hefði verið á þingi 1919 að byggja. Alltaf voru einhverjir sem drógu lappirnar þegar kom að fjárlögum, vildu ekki leggja fé til spítala í Reykjavík, vildu heldur fé til spítala í sínu kjördæmi, eða fannst þetta of dýr framkvæmd.
Árið 1922 gerðist tvennt. Í fyrsta lagi það að engin kona var í álitlegu sæti á listum flokkanna við bæjarstjórnarkosningar í janúar í Reykjavík. Bæjarstjórn varð konulaus eftir 14 ára setu kvenna sem fyrst stigu þar inn fyrir dyr í upphafi árs 1908. Í öðru lagi fóru fram kosningar til Alþingis um sumarið, svonefnt landskjör þar sem landið var allt eitt kjördæmi og kosið um þrjá þingmenn. Viðráðanlegar kosningar fyrir nýtt framboð.
Konurnar í kvenfélögum Reykjavíkur hentu tækifærið á lofti og nýttu kraumandi reiðina til þess að setja fram lista til þingkosninganna. Sá listi hlaut nær 23 prósent atkvæða. Ingibjörg H. Bjarnason tók sæti á Alþingi, fyrst kvenna, með þann „heimanmund“ að koma spítalamálinu á hreyfingu.
Hér er Alexandrína drottning sem lagði hornsteininn að byggingunni, 15. júní 1926. Með henni á annarri myndinni er maður hennar, Kristján X, konungur Danmerkur og Íslands, Guðjón Samúelsson, húsameistari ríkisins, og forvitnir landsmenn.
Og það gerði hún. Sumarið 1925 hóst undirbúningur og húsameistari ríkisins, Guðjón Samúelsson, lagði fram teikningu. Þann 15. júní 1926 voru hér á ferð konungur og drottning Íslands. Drottning Alexandrína lagði hornstein og inni í hylkinu bak við hann standa þessi orð á pappír:
Hús þetta – LANDSSPÍTALINN- var reistur fyrir fje, sem íslenskar konur höfðu safnað og Alþingi veitti á fjárlögum til þess að: LÍKNA OG LÆKNA.
Spítalinn tók á móti fyrstu sjúklingunum, þremur konum, þann 20. desember 1930. Engin hátíð var í kringum opnun hans því stjórnendur og læknar vildu forðast átroðning. Blöðin minntust á atburðinn að honum gengnum, gjarnan aðeins með þessum orðum: „Landspítalinn opnaði á laugardaginn.“ Eða: „Landspítalinn opnaði í gær.“
Byggingin sjálf kostaði um eina miljón, en eina og hálfa miljón með öllu innanborðs.
Íslenskar konur lögðu fram rúmar 300 þúsund krónur. Það var um þriðjungur þess sem þurfti til byggingarinnar. Að auki lögðu þær fram drifkraftinn sem þurfti til þess að ýta málinu áfram. Og sjóð til að greiða fyrir fátækum sjúklingum og komu þannig að þeirri hugsun frá fyrsta degi að spítalinn væri spítali allra landsmanna.
Minnisvarðinn um kosningarétt íslenskra kvenna var friðaður þann 29. apríl 2011.
Hriplekt heilbrigðiskerfið er hins vegar ófriðað – ennþá.
Þarf ekki á ný að hefja verk „af drengskap“?