Meðan handritin eru lokuð inni í eldtraustum skáp og Hús íslenskra fræða eins og opin gröf, kemur út glæný Íslendingasaga eins og skrattinn úr sauðarleggnum. Í Geirmundar sögu heljarskinns eftir Bergsvein Birgisson er leikið með myrkar miðaldasenur, ýktar hetjudáðir, fræðilegar neðanmálsgreinar og lúna frasa á fornmáli.
Söguöld, vettvangur héraðshöfðingja, víkinga og hetja, er mikið í tísku um þessar mundir. Nægir að nefna gríðarlegar vinsældir sjónvarpsþáttanna Game of Thrones og Vikings því til sönnunar, þótt þar komi reyndar eflaust fleira til. Og til eru öndvegis skáldsögur íslenskar sem eru á þessu róli, eins og t.d. Gerpla Laxness sem á engan sinn líka, Sturlungasögur Thors og Einars Kárasonar, Hér liggur skáld Þórarins Eldjárns, endurvinnsla Þórunnar Valdimarsdóttur úr Íslendingasögum, Glæsir Ármanns Jakobssonar og víkingasögur Vilborgar Davíðsdóttur. Ljóst er að unnt er að vinna með skapandi hætti úr óþrjótandi efniviði íslenskra fornbókmennta.
Ekki allt sem sýnist
Glænýrri Íslendingasögu svipar mjög að útliti og uppsetningu til hinnar vönduðu ritraðar Íslenzka fornritafélagsins sem prýtt hefur bókaskápa í betri stofum landsmanna í áratugi. Geirmundar saga heljarskinns hefur skv. formála verið nefnd í nokkrum heimildum fyrri tíðar en lengi verið talin týnd og tröllum gefin. Nú sprettur hún fram alsköpuð, sett saman eftir ýmsum krókaleiðum sem tíundaðar eru í löngum og fræðilegum formála. Þar segir m.a. að sagan hafi verið hundsuð hingað til af fræðaheiminum og settar eru fram djarfar tilgátur og skáldlegar um ástæður þess, sem eru allavega umhugsunar virði hvað sem sannleiksgildi líður. Formálinn, sem er tæpar 70 síður, hefur virðulegt og trúverðugt yfirbragð lærdóms og fræðimennsku en ekki er allt sem sýnist.
Hver er höfundurinn?
Handrit frá fornum tíma bárust til nútímamanna eftir margvíslegum leiðum og sjaldnast nokkur leið að fullyrða um hver upprunalegur höfundur var. Sagt er í formála Geirmundar sögu að Brandur hinn fróði hafi ritað söguna á 12. öld, síðan hafi séra Magnús Þórhallsson skrifað hana upp snemma á 15. öld. Þá hafi ekkert spurst til handrits eða sögu fyrr en árið 1940 þegar Svanur nokkur Kjerúlf, furðufugl og sérviskupúki, afritaði handrit Magnúsar eftir skjölum í einkaeign með frekar ónákvæmum hætti; setti inn klausur frá eigin brjósti og afbakaði textann eins og honum þóknaðist. Loks gerir titlaður höfundur, Bergsveinn Birgisson, grein fyrir handritum og varðveislu sögunnar í formálanum og á síðustu blaðsíðu bókarinar birtist ljósmynd af honum í munkakufli með fjaðurpenna á lofti.
Varðveisla og viðtökusaga, fræðilegir kaflar um tímatal, stafsetningu, list og lífsskoðanir sögunnar sem fjallað er vísindalega um í formálanum slá ryki í augu lesanda sem stendur í þeirri góðu trú að hann sé að fara að lesa alvöru Íslendingasögu. En brátt renna á hann tvær grímur.
Kapítalisti og þrælahaldari
Téður Geirmundur var landnámsmaður í Breiðafirði, hans er getið í heimildum en saga hans hefur ekki áður verið sögð í heild. Sett er fram sú kenning í formálanum mikla að kappinn hafi ekki þótt boðlegur í samsæti með virðulegum fornhetjum af ýmsum ástæðum, m.a. að hann hafi verið hinn versti kapítalisti, blandinn mjög og mongólskur í móðurætt, dökkur og ljótur í ofanálag, auk þess ofbeldisfullur þrælahaldari sem gjöreyddi öllum auðlindum sínum með græðgi og ofmetnaði. Hann hafi alls ekki passað við þá ímynd landnámsmanna sem jafnan er otað að þjóðhollum lesendum fornsagna. Geirmundur virðist reyndar hafa flesta eiginleika starfsbróður síns, Egils Skalla-Grímssonar, en hefur langt í frá notið sömu almannahylli.
Blóð og vessar
Strax í fyrsta kafla gengur á með svo miklum ósköpum að ljóst má vera að hér er maðkur í mysunni. Hefðbundin minni, frásagnarliðir og þemu eru soðin saman við groddalegan húmor og stórfelldar ýkjur, á fornu máli sem vísar bæði fram og aftur í bókmenntir fyrri alda. Dáðirnar eru stórkarlalegar, byggðar á græðgi og ofstopa, og draga upp afkáralega mynd af hetjunum. Blóð spýtist og vessar flæða, skítur gusast, brjóst hristast og hausar fjúka. Senur eru skoplegar og tilsvör persóna skondin samsuða úr fornum bókum, loks birtist Bergsveinn sjálfur í sögunni sem skáld og fræðimaður, en fær háðulega meðferð (eins og oft er hlutur skálda bæði fyrr og nú).
Í kvennabúrinu
Hlutverk kvenna í nútímaskáldskap um söguöld er frekar einhæft, helst að verk Vilborgar Davíðsdóttur geri konum hærra undir höfði. Í Geirmundar sögu eru konur viðföng og þolendur, aðallega ambáttir og eiginkonur sem litlu fá ráðið um örlög sín. Það er soldið þreytt í nútímaskáldsögu, þótt hún gerist til forna, að þær skuli aðeins hafa kynþokka að vopni og beita honum til að öðlast velþóknun karlanna. Ein kona fær aðeins meiri athygli og svigrúm, það er Kormlöð sem hefur öðlast mikið vald yfir ruddanum Geirmundi og dregur fram hans mýkri hliðar.
Lýsingar á samförum í kvennabúri Geirmundar við Kormlöðu og aðrar konur eru nákvæmar og groddalegar með afbrigðum. Sálarlífi hans er sömuleiðis lýst ítarlega sem aldrei er gert í fornsögum þar sem fyllstu hlutlægni er ávallt gætt. Ýmsu er því snúið á haus í sögunni, karnívalísk stemning ríkir og allt getur gerst.
Hinn göfugi landnámsmaður
Hver er meiningin með þessu furðuverki sem er engan veginn trúverðugt sem sú saga sem það þykist vera? Er verið að draga dár að stafkrókafræðimennsku sem snýst um grúsk og tittlingaskít í gulnuðum handritum? Er verið að túlka nútímann með sögulegri vísun, beina spjótum bókstaflega að auðsöfnun, græðgi, valdabrölti og yfirgangi? (Það leiðir hugann óneitanlega að hinum lítt umrædda Tisa-samningi sem verið er að makka með í bakherbergjum um þessar mundir og snýst um endanlega yfirtöku stórfyrirtækja á öllum sviðum mannlífs og náttúru þar sem gróðahugsunin ræður ein og mun einmitt enda með einræði og þrælahaldi í anda fornaldar.) Og hvað með yfirgengilegt ofbeldið, er verkið kannski tilraun til að opna nýja æð fyrir blóðlausar skáldsögur samtímans?
Hér er vissulega á ferð skopstæling sem minnir á Heljarslóðarorrustu Benedikts Gröndals; eins konar endurritun eða aðlögun sem afbyggir hefðbundna söguskoðun. Snúið er upp á forna hetjuímynd, form og hugmyndafræði Íslendingasagnanna sem hafa lengi þjónað þeim tilgangi að byggja undir þær þjóðlegu mýtur sem við hömpum á tyllidögum, t.d. um göfuga, ljósleita landnámsmenn sem hugdjarfir sigldu til Íslands í leit að frelsi og friði.
Það er ekki gott að segja hver meiningin er og skiptir engu máli. Niðurstaðan er sú að bók þessi er bæði fersk og skemmtileg og lúmskt íronísk, þótt grínið sé á stundum langsótt og langdregið, og hún er afrek út frá fyrndarstíllegu sjónarmiði þótt sumt sé málum blandið. Og neðanmálsgreinarnar eru meinfyndnar, a.m.k. fyrir fornsagnanörda.
Næst hlýtur Gauks saga Trandilssonar að koma út á prenti en hún hefur verið talin endanlega glötuð um aldir alda. En þegar allt kemur til alls er sennilega bara öllum skítsama um Íslendingasögur, týndar eða fundnar, allavega ef marka má gröfina sem búið er að taka á Melunum.
Bjartur, 2015. 252 bls. Upphafsstafir í bókinni eru myndskreyttir fallega af Kjartani Halli.