Traust í samneyti við aðra menn má mæla til dæmis með spurningum á borð við: Telur þú að almennt sé hægt að treysta öðru fólki? Slíka spurningu má leggja fyrir fólk í öllum kimum samfélagsins með sérstökum aðferðum. Segja má að svör við spurningum sem þessari lýsi almennum skilningi á siðferði í því samfélagi sem menn búa í.
Samfélög, þar sem mikið traust ríkir í samskiptum manna, eru álitin vera rík af félagsauði. Í ljós hefur komið að félagsauður er mikilvægur til þess að skapa góð lífsskilyrði. Ef lítið eða ekkert traust ríkir veigra menn sér við því að eiga margvísleg viðskipti og samskipti við aðra sem annars hefðu bætt lífsgæðin.
Ef maður treystir því ekki að allir aðrir greiði skatta sína samviskusamlega, flokki sorpið sitt eins og ráð er fyrir gert, taki aldrei við mútum eða misnoti ekki félagslega aðstöðu sína er varla skynsamleg ástæða fyrir mann sjálfan að vera „sá eini“ sem greiðir skattana, flokkar sorpið eða fer eftir leikreglunum yfirleitt.
Óvænt niðurstaða
Hér vaknar spurningin hvernig skýra megi afar mikinn mismun á trausti eftir þjóðum. Í fyrstu var talið að virkir meðlimir frjálsra félagasamtaka ýttu undir aukið félagslegt traust. En rannsóknir hafa sýnt að þetta stenst ekki og hefur ekkert með siðmenninguna að gera að þessu leyti.
Bo Rothstein, stjórnmálafræðiprófessor í Gautaborg, segir að af mörgum mælikvörðum á lífsskilyrði ráði traust milli manna og stofnana úrslitum. Ég fjallaði um niðurstöður Rothstein í DV seint á árinu 2014 og byggi mál mitt hér á niðurstöðum hans.
Bo Rothstein
Rothstein bendir á að rannsóknirnar hafi leitt í ljós forvitnilega niðurstöðu sem kann að koma á óvart. Hún er sú, að skilningur borgaranna á gæðum opinberra stofnana ræður úrslitum. Ekki aðeins þróunarlöndin, heldur einnig mörg Evrópulönd, eins og Grikkland og Rúmenía, glíma við margvíslega misbeitingu valds á sviði hins opinbera. Taki menn eftir því að kennarar, læknar, lögregluþjónar, dómarar eða þeir sem fást við skattamál eða útdeila félagslegum bótum séu mútuþægir og brjóti gegn gildum um óhlutdrægni, jafnræðisreglu eða hlutlægni við meðferð mála má draga af því tvær ályktanir.
Ef ekki er hægt að treysta fólki vaknar í fyrsta lagi spurningin hvort sé hægt að treysta öðrum yfirleitt.
Í öðru lagi gætu menn hugsað sem svo að úr því ekki er hægt að treysta neinum verði maður sjálfur að beita margvíslegum brögðum og fara hjáleiðir til þess að fá málum sínum framgengt.
Af þessu má vitanlega álykta að grunnstoðin undir velgengni norrænna velferðarþjóðfélaga hafi verið sú að allir hafi getað treyst því að fá óvilhalla og heiðarlega afgreiðslumála í samskiptum sínum við embættismenn og aðra opinbera starfsmenn.
Kerfisbundið niðurbrot á trausti
Í ljósi þessa má telja að niðurbrot trausts gegnumsýri íslenskt þjóðfélag. Trúnaðarbresturinn milli stjórnmálanna og almennings virðist nú alger.
Þetta vekur ekki aðeins reiði og vonbrigði meðal almennra borgara heldur hefur alvarleg áhrif á viðskipti og stjórnsýslu til hins verra.
Gunnar Helgi Kristinsson, stjórnmálafræðiprófessor, sagði opinberlega fyrir nokkru eitthvað á þá leið að sú trú manna að spilling gegnumsýri samfélag okkar hafi neikvæð áhrif í sjálfu sér. Auðvelt er að skýra meiningu hans í ljósi þess sem að framan greinir.
En nú þurfum við ekki lengur að trúa, gruna eða halda. Við höfum margvíslegar staðfestingar á spillingunni, ekki síst í stjórnmálunum. Páll Magnússon sagði til að mynda í morgunútvarpi Rásar 2 að mál Illuga Gunnarssonar í viðskiptum við eiganda Orku Energy væri fullframin spilling.
Spilling leiðir til vantrausts. Vantraustið veldur efnahagslegu tjóni og skerðir lífsgæði eins og framan greinir.
Ég heimfæri fræg orð valdamikils leiðtoga á síðustu öld yfir til okkar og segi: Í hruninu stóðum við á barmi hyldýpisgjárinnar. Nú höfum við stigið stórt skref fram á við.