Héraðsdómur Reykjavíkur hafnaði í gær frávísunarkröfu Silicor, Skipulagsstofnunar og Íslenska ríkisins á máli um 50 einstaklinga í Kjósahrepp vegna fyrirhugaðrar verksmiðju Silicor á svæðinu. meðal sækjenda var Umhverfisvakti en Hérðasdómur féllst ekki á að samtökin hefðu beina hagsmuni í málinu. Aðrir sækjendur eiga því von á að efnismeðferð um hvort að rétt sé að framkvæmd Silicor þurfi ekki að fara í umhverfismat.
Lífeyrissjóðirnir eru meðal þeirra sem Silicor Materials hf. leitaði til vegna fjármögnunar til uppbyggingar kísilverksmiðju fyrirtækisins á Grundartanga. Kostnaður við uppbygginguna eru tæpir 80 milljarðar. Hluta fjármögnunarinnar – um tíu milljarða – verður leitað innanlands en afgangurinn kemur erlendis frá. Þetta kom fram í umfjöllun Kvennablaðsins um uppbyggingu Silicor í maí árið 2015.
Meðal aðila sem koma að fjármögnun eru samkvæmt upplýsingum frá fyrirtækinu ATP lífeyrissjóðurinn danski, Þýski þróunarbankinn og Hudson Clean Energy Partners. Fjárfestingu Þýska þróunarbankans fylgir kvöð um 40% eiginfjármögnun verkefnisins. Centra fjármálaráðgjöf fer fyrir fjármögnuninni fyrir hönd fyrirtækisins.
Uppbygging kísilverksmiðju á Grundartanga hefur mætt mikilli andstöðu. Á meðal áberandi gagnrýnenda fyrirætlana fyrirtækisins eru Haraldur Sigurðsson eldfjallafræðingur, Ásbjörn Kristinn Morthens, betur þekktur sem Bubbi, tónlistarmaður og íbúi Hvalfjarðar sem g frá Skúla Mogensen, fjárfesti og forstjóra WOW. Skúli er eigandi Hvammsvíkur sunnanmegin í innri Hvalfirði og hefur fyrirætlanir um uppbyggingu náttúruvæns hótels á svæðinu. Fulltrúi Silicor gerði breytingar á Wikipediu-síðu um Harald í kjölfar þess að eldfjallafræðingurinn hóf að gagnrýna fyrirtækið.
Áætluð uppbygging verksmiðjunnar verður um 19.000 tonn á ári. Það eru um þrjú til fimm prósent af heimsframleiðslu kísils til sólarselluframleiðslu. „Það er framleiðsla sem rýmist innan vaxtar iðnaðarins,“ sagði Davíð Stefánsson, ráðgjafi Silicor á Íslandi við Kvennablaðið í maí árið 2015. Verksmiðjan er byggð í skjóli þess að samningar hafa náðst um kaup á um 14.000 tonnum af kísil frá verksmiðjunni. Það samsvarar um 70% framleiðslunnar. Það sem eftir stendur verður selt á opnum markaði. Viðskiptavinir Silicor eru frá Kína, Suður-Kóreu og Taívan. Fulltrúar félagsins hafa ítrekað sagt að fríverslunarsamningur Íslands við Kína spili stóran þátt í því að farið er í uppbyggingu á Íslandi.
Misheppnuð ævintýri
Þetta er ekki í fyrsta sinn sem Silicor hyggur á uppbyggingu. Árið 2011 hafði Silicor tryggt sér 94 milljóna dala lán frá yfirvöldum í Mississippi. Það eru tæpir 11 milljarðar króna. Fyrirtækið hét þá Calisolar. Þá höfðu yfirvöld á svæðinu skuldbundið sig til gatnagerðar, aðstoðar við hagstæðar lánalínur auk skattalegra hvata. Ekkert varð úr framkvæmdunum og eftir ítrekaðar seinkanir kröfðust yfirvöld í Lowndes-sýslu í Mississippi þess að lögð yrði fram 17 milljóna króna trygging vegna landsvæðis sem tekið var frá fyrir fyrirtækið. Silicor reiddi féð ekki fram og var verkefninu því sjálfhætt. Árið 2014 voru 27 milljónir króna í skaðabætur greiddar til yfirvalda á svæðinu til að vega upp á móti útgjöldunum vegna verkefnisins.
Viðskiptastríð
„Óánægjan í Ohio kom til vegna þess að menn voru að velja á milli Ohio og Mississippi,“ sagði Davíð og bætti við að pólitískt sé slíkt raunar eins og að velja á milli Siglufjarðar og Dalvíkur. „Menn vita að það myndi heyrast hljóð í horni ef það þyrfti að velja þar á milli.“ Hann segir fyrirhugaðar framkvæmdir í Mississippi hafa verið stórar og miklar framkvæmdir sem miklar vonir hafi verið bundnar við. „Félagið sjálft var komið með lánavilyrði frá yfirvöldum sem var tiltölulega stór styrkur líka. Verkefnið var komið á mjög góðan rekspöl. Þá kemur upp að Kínverjar og Bandaríkjamenn fara í viðskiptastríð og reyndar drógust Kanadamenn inn í þá deilu. Þá er settur á kísilinn sextíu prósenta tollur. Þá er sjálfhætt með starfsemina í Missisippi.“ Davíð sagði skiljanlegt miðað við væntingar að þessi ákvörðun hafi verið mikil vonbrigði.
Viðskiptastríðið sem fulltrúi Silicor vitnar til er hluti af tiltölulega langvarandi gjaldmiðla- og viðskiptastríði Bandaríkjanna og Kína. Kínverska og bandaríska hagkerfið eru tiltölulega tengd og háð hvort öðru. Kínverjar eru einhver stærsti framleiðandi heims en Bandaríkin stærsti neytandi heims. Báðar þjóðirnar hafa stundað að setja tolla á varning hvor annarrar til að styrkja samkeppnisstöðu innlendrar framleiðslu. Þannig má nefna að á meðan Kínverjar stóðu í stórfelldri uppbyggingu áliðnðar í Kína voru, og eru enn þótt þeir fari lækkandi, háir útflutningstollar á áli enda ætlun yfirvalda að það yrði notað innanlands. Árið 2002 settu Bandaríkjamenn háa tolla, allt að 30%, á innflutt stál til varnar stáliðnaði innanlands. Tollarnir voru lækkaðir aftur árið 2003 þótt upphaflega hafi staðið til að þeim yrði viðhaldið til ársins 2005. Á árunum fyrir 2002 lýstu um 30 bandarísk stálfyrirtæki sig gjaldþrota vegna aukinnar samkeppni erlendis.
Sólarorkuiðnaðurinn í Bandaríkjunum hefur orðið sérstaklega illa úti í viðskiptastríði undanfarinna ára. Segja má að núverandi staða reki sögu sína til ársins 2009 en þá var óttast að svokallað gjaldmiðlastríð væri í uppsiglingu. Í stuttu máli þá er gjaldmiðlastríð það þegar ríki hefja eins konar kapphlaup á botninn og leggja sig fram við að lækka virði eigin gjaldmiðils og um leið varnings sem framleiddur er til útflutnings.
G20 fundurinn í Seól, höfuðborg Suður-Kóreu, árið 2010 snerist að miklu leyti um að koma í veg fyrir slíkt. Sólarorkuiðnaðurinn hefur frá árinu 2012 átt við annars konar vanda að stríða, það er svokallað viðskiptastríð þar sem Bandaríkin og seinna Evrópusambandið hófu að setja háa tolla á kínverska framleiðslu í iðnaðinum. Kínverjar brugðust við með því að setja háa tolla á bandaríska framleiðslu, þar á meðal kísil. Árið 2014 tilkynnti dótturfélag Dow Corning að verskmiðju fyrirtækisins í Carkswille, Tennesesee yrði lokað. Þá hefur Solarworld, stór bandarískur sólarselluframleiðandi, óskað ríkisaðstoðar vegna deilunnar og áhrifa hennar á fyrirtækið. Á Íslandi er staðan önnur þar sem í gildi er nokkuð víðtækur fríverslunarsamningur.
Mengun á við kúabú
Kvennablaðið leitaði til Skipulagsstofnunar í maí árið 2015 og spurði hvers vegna ekki væri krafist umhverfismats á uppbyggingunni. Þar fengust þau svör að verksmiðjan væri í raun lokuð lúppa þar sem ‘úrgangur’ sem til verði við vinnsluna sé söluvara.
Í svari Silicor til Skipulagsstofnunar er fjallað um það hráefni sem notað er við vinnsluna. Þar á meðal eru kælivatn, sýra, afsogsryk, álblanda og útblástur vegna flutninga. Kælivatnið við framleiðsluna er á lokuðu kerfi. Saltsýra mun falla til á rannsóknarstofu fyrirtækisins auk afsogsryks. Saltsýrunni þarf að farga og er því um eiginlegan úrgang að ræða.
Í matsfyrirspurnarskýrslu Silicor segir að afsogsryk sé söluvara og verði selt til endurvinnslu. „Allar hliðarafurðir, málmblendi (master alloy), gjall (Dross/ Kerf Loss), kísilryk (Silicon Fines) og álklóríð (PAC), er því flutt til samstarfsaðila til endurvinnslu. Áætlað er að á verksmiðjusvæðinu séu almennt einungis geymdar um 4 vikna birgðir af þessum efnum,“ segir í sömu skýrslu. Í samtölum við fulltrúa Silicor kom ítrekað fram að verksmiðjan muni losa álíka mikið af gróðurhúsalofttegundinni koltvísýringi og meðalstórt kúabú á Íslandi.
Telja verksmiðjuna græna
Matthias Heuer er yfirmaður rannsóknardeildar Silicor sem staðsett er í Þýskalandi. Í samtali við Kvennablaðið sagðist Heuer aldrei hafa kynnst viðlíka andstöðu og á Íslandi en tók fram að hann skildi málin þannig að andstaðan beinist meira gegn yfirvöldum á staðnum en fyrirtækinu sem slíku. Hann segir um tuttugu milljónir sólarsella hafa verið framleiddar úr kísil framleiddum í tilraunaverksmiðju fyrirtækisins í Toronto. Silicor rekur tilraunaverksmiðju í Toronto sem framleitt hefur um 700 tonn af kísil. Verksmiðjan á Grundartanga verður í raun fyrsta verksmiðja fyrirtækisins á iðnðarskala. Árlega mun því verksmiðjan á Grundartanga framleiða tuttugufalt það magn af kísil sem hingað til hefur verið framleitt með aðferð Silicor.
Matthias Heuer
Heuer segist spenntur fyrir að hefja framleiðslu á Íslandi. Hann tekur fram að hann skilji áætlanir fyrirtækisins en lýsir yfir undrun sinni yfir því að umhverfisáhrifin séu ekki rædd í stærra samhengi.
Jafnvel við hefðbundna framleiðslu sólarsella, sem sé nokkuð mengandi og orkufrek, séu sólarsellur fljótar að ‘borga’ til baka þá orku sem nýtt sé við gerð þeirra. Þegar horft sé til þess að orka á Íslandi sé endurnýtanleg þá sé myndin enn betri. Fyrirtækið hafi svo þróað leið til hreinsunar á kíslinum sem þarfnist minni orku og skapi nýtanlegar hliðarafurðir.
„Sólarsella framleiðir alla þá orku sem þarf til að framleiða selluna á tæpum tíu mánuðum. Það þýðir að á fyrsta árinu hefur sólarsella unnið upp orkukostnaðinn við framleiðsluna.“ Heuer bendir þó á að þetta séu viðmið frá Kaliforníu þar sem er talsvert sólskin. Í Evrópu sé tíminn almennt lengri eða um eitt og hálft ár.
„Sólarsella endist í 25 til 30 ár og restina af tímanum er hún því að framleiða umfram það sem þurfti til að búa selluna til.“ Hann bendir á að í íslensku samhengi séu umhverfisávinningarnir jafnvel skýrari.
„Með íslenskri orku ertu ekki að blása koltvísýringi eins og í tilfellum þar sem óhreinni orka er notuð til að framleiða selluna. Þetta er draumur fyrir okkur.“ – Hvaðan mun álið sem þið notið við vinnsluna koma? „Við erum að skoða það. Ég get sagt þér að í fyrstu eru samningarnir þannig að við munum flytja inn ál. Síðar ætlum við leita til álverksmiðja á Íslandi,“ svarar Heuer en bætir við að hann sjái ekki um samningagerð. – Hafið þið áður mætt jafn miklum efasemdum gagnvart aðferðinni og á Íslandi? „Nei, þetta er í fyrsta sinn.“
Í viðtali við Icelandic Times segir Michael Russo, sölustjóri Silicor, að það sé hluti af langtímamarkmiði fyrirtækisins að álið sem nýtt verði við framleiðsluna komi frá framleiðendum innanlands. Ólíklegt sé þó að efnablandaða álið sem til verður við vinnsluna verði selt innanlands. Markaðurinn fyrir það sé erlendis.
Heuer bendir á að fyrirtækið hafi hingað til ekki verið jafn nálægt uppbyggingu verksmiðju og nú. „Þetta er í fyrsta sinn sem við þurfum að eiga við svona ítarlega umfjöllun um aðferðina okkar. Við erum svo nálægt því að hefja framleiðslu. Það skiptir máli.“
Fjallað er um jákvæð umhverfisáhrif framleiðslu Silicor í kynningarefni fyrirtækisins. Þar kemur fram að aðferðin sem fyrirtækið hefur þróað þarfnist aðeins um þriðjungs þeirrar orku sem álíka framleiðsla með Siemens-aðferðinni þarfnast.
„Ef horft er til uppsetts afls verður hvert megavatt sem Silicor nýtir til framleiðslu sinnar að 38 megavöttum með virkjun sólarorku. Endurnýjanlegir orkugjafar á Íslandi nýtast þannig umhverfisvernd á heimsvísu þar sem notkun sólarhlaða dregur úr þörf á jarðefnaeldsneyti á borð við olíu og kol,“ segir í kynningarefninu. Þá segir að áætluð rykmengun verksmiðjunnar séu um 60 tonn á ári og það borið saman við rykmengun vegna notkunar nagladekkja í Reykjavík. Fyrirtækið heldur því fram að sú mengun samsvari um tíu þúsund tonnum á ári.
Á vef Reykjavíkurborgar segir: „Reykjavíkurborg þarf árlega að endurnýja um 10.000 tonn af malbiki vegna slits af völdum nagladekkja sem kostar u.þ.b. 150 til 200 milljónir kr. á ári.
Nagladekk valda meiri hljóðmengun en önnur dekk.“ Það er þó ekki þannig að hvert einasta kílógramm verði að svifriki. „Ætla má að fólksbílar á negldum dekkjum frá meðalheimili spæni upp hálfu tonni af malbiki á ári og þyrli upp allt að 10 kg af heilsuspillandi svifryki,“ segir enn fremur á vef borgarinnar.
Kynningarefni Silicor
Umhverfisvæn í skilningi stóriðju
„Í stuttu máli virðist fyrirhuguð verksmiðja Silicor Materials á Grundartanga stefna í að verða umhverfisvænsta stóriðja á Íslandi til þessa, í það minnsta í venjulegum skilningi stóriðjuhugtaksins,“ segir í minnisblaði Environice ráðgjafarfyrirtækis á sviði umhverfismála og sjálfbærrar þróunar. Minnisblaðið er unnið fyrir sveitarstjórn Hvalfjarðarsveitar. Þó má benda á að í minnisblaðinu er fjallað um „versta fall“ eða það sem kallað er worse case scenario. Þar kemur fram að ítarlegri upplýsingar þurfi til að fullkanna stöðuna.
„Í verkbeiðni Hvalfjarðarsveitar til Environice var sérstaklega óskað eftir því að skoðuð yrði versta mögulega sviðsmynd (e. worst case scenario), þ.e.a.s. hvernig staðan yrði ef allt færi á versta veg í uppbyggingu og rekstri umræddrar starfsemi. Erfitt er að fullyrða um þetta af neinni nákvæmni, enda þyrfti þá að ráðast í víðtækt áhættumat sem tæki m.a. tillit til flókinna tæknilegra atriða sem hugsanlega gætu farið úrskeiðis í rekstri verksmiðjunnar. Slíkt mat er engin leið að framkvæma út frá fyrirliggjandi gögnum.“
Environice telur þó áhættuna að mestu tengjast rekstri og fjármögnun en ekki umhverfisvá. „Stærsta áhættan í tengslum við áform Silicor Materials á Grundartanga er væntanlega tæknilegs og rekstrarlegs eðlis, þ.a. að ekki takist sem skyldi að halda framleiðslunni gangandi á grunni þeirrar þekkingar sem fengist hefur með rekstri tilraunaverksmiðju í Kanada.
Auk heldur er virðiskeðjan viðkvæm fyrir áföllum þegar kemur að útvegun tækjabúnaðar og viðhaldi hans, einkum með tilliti til þess að þekking á þessari nýju aðferð og þeim búnaði sem þarf til að hún gangi snurðulaust fyrir sig hefur ekki enn byggst upp hjá þjónustuaðilum. Í þessu sambandi á Silicor Materials væntanlega allt sitt undir einum birgi, alla vega til að byrja með.
Vandkvæði í tengslum við þetta gætu haft neikvæð áhrif á rekstur verksmiðjunnar, í það minnsta tímabundið. Þau hugsanlegu neikvæðu áhrif verða hins vegar að öllum líkindum alfarið bundin við þá starfsemi sem fram fer í verksmiðjunni, auk afleiddra samfélagslegra áhrifa. Afar ólíklegt er að þau komi fram í auknu álagi á umhverfið.“
Hvað með viðskiptaáætlunina?
Skúli Mogensen ritaði grein í Kjarnann í fyrra þar sem hann gagnrýndi áformin og fjallaði auk umhverfismála um viðskiptamódel fyrirtækisins og fjármögnun.
„Af hverju er Silicor að leita logandi ljósi að fjárfestum/lánveitendum á Íslandi? Lánakjör á Íslandi eru mun verri heldur en bjóðast núna á evrusvæðinu eða í Norður-Ameríku þar sem vextir eru í sögulegu lágmarki,“ skrifar Skúli. Áætlanir fyrirtækisins gera eins og áður segir ráð fyrir að um tíu milljarðar komi innnanlands. „Getur einfaldlega verið að sökum þess að heimsmarkaðsverð á sólarkísil hefur hríðlækkað undanfarin 10 ár að viðskiptamódel Silicor Materials gangi ekki upp?
Það er margsannað að fyrirtæki verða að geta staðið á eigin fótum til lengri tíma án fyrirgreiðslu frá hinu opinbera eða með aðrar ívilnanir. Ég vona svo sannarlega að innlendir fjárfestar skoði þessi mál gaumgæfilega áður en lengra er haldið, ekki síst þar sem erlendir greinendur eru flestir sammála um að verðið á sólarkísil muni halda áfram að lækka eða haldast lágt næstu árin sökum gríðarlegrar framboðsaukningar og mun ódýrari framleiðsluaðferðum.“
Verðþróun sólarkísils á hvert framleitt vatt frá árnu 1973 til 2015.
Skúli bendir réttilega á að sólarselluiðnaðurinn hefur átt afar erfitt uppdráttar undanfarið og verð á kísil lækkað hratt. 2012 og 2013 voru sérstaklega erfið ár fyrir iðnaðinn. Hægur uppgangur hefur átt sér stað síðan 2014 og verð hefur haldist nokkuð stöðugt.
Hins vegar er mikilvægt að hafa í huga að kostnaður við framleiðslu sólarsella, þar sem kísill er undirstaðan, hefur viðstöðulaust lækkað undanfarna áratugi. Aukin skilvirkni og tækniframþróun hefur fært kostnaðinn úr $76 á hvert vatt árið 1973 í $0.3 árið 2015.
Sólarorkuiðnaðurinn er markaður í þróun og sem slíkur áhættusamur en nýleg niðursveifla og erfiðleikar eru eitt og sér ekki ábending um að ekki sé fjárhagslega arðbært að framleiða kísil fyrir sólarorkuiðnað. Hins vegar er rétt sem Skúli bendir á að um fjárhagslega áhættusaman iðnað er að ræða.