Af hverju séreignaríbúðir – en ekki leigu- og búsetuíbúðir samvinnufélaga?
Ekkert almennt kerfi hagkvæmra íbúðabygginga í neytendadrifinni umgjörð er við lýði hér á landi. Frá stríðslokum og fram á 7. áratuginn byggðu talsvert margir opinberir starfsmenn yfir fjölskyldur sínar í byggingarsamvinnufélögum – “póstmannablokkina,” “kennarablokkina” og lögreglublokkina” eða hvað þær voru kallaðar í daglegu tali. Þessar lausnir samvinnufélaganna sem eignaríbúðir voru að því er virðist þvinguð lausn – – vegna þess annars vegar að lánakerfið skapaði einungis rúm fyrir eignaríbúðir og hins vegar fyrir það að þrátt fyrir að fyrstu lögin um byggingarsamvinnufélög hafi teiknast upp í “stjórn hinna vinnandi stétta” – þ.e. samstjórn Framsóknar og Alþýðuflokks (Hermanns og Haraldar) þá var ekki léð máls á því hjá Borgarstjórn Reykjavíkur sem þá var í höndum kaupmannavaldsins að láta í té lóðir fyrir “SÍS eða Sambandsblokkir” þar sem safnað væri saman Framsóknarmönnum á flótta af deyjandi landsbyggð.
Frá 1929 hafði verkalýðshreyfing Alþýðuflokksins – Gamla ASÍ – knúð í gegn samstarf um byggingu svokallaðra verkamannabústaða Vestur í Bæ. Skýringin á því að þetta urðu ekki “kommúnískar leigublokkir” lá að hluta til í þeim draumum foringjanna að verða “menn með mönnum”” og eignast sitt – sem harmóneraði ágætlega við smáborgaralega hugmyndafræði kaupmanna og embættismanna í nýstofnuðum Sjálfstæðisflokknum – að mikilvægt væri að gera verkamenn samábyrga og háða einkaeignarkerfinu og halda byltingaráhuga og stéttarbaráttu þeirra niðri. Þeir tilburðir tókust býsna vel í 40 ár – og þegar þar fór að rakna úr þá fundu forystumenn kapítalistanna upp á þeirri snilld að innvígja forystufólk launþegahreyfingarinnar í fjármálalegt “valda-netkerfi” í gegn um lífeyrissjóðina sem nú vaxa stjórnlaust og soga til sín upp í 10% af landsframleiðslu árlega. Mikilvægur þáttur í þeim svelg sem lífeyrissjóðakerfið er byggist á verðtryggingu húsnæðislána sem auk þess bera okurvexti sé miðað við hinn siðmenntaða heim. Síðust missirin hafa gerviviðskipti í Kauphöllinni og annað brask á fasteignamarkaðinum – að ógleymdu ógnartaki á fákeppnismörkuðum tryggingafélaga og dagvöruverslunar – leitt til þess að kjör almennings batna ekki í neinu eðlilegu hlutfalli við þjóðarframleiðsluna sem sannarlega hefur rétt sig við eftir Hrunið ógurlega.
Íbúðafélög almennings – ekki hér
Húsnæðismarkaðurinn á Íslandi er eðlisólíkur nágrannalöndum í V-Evrópu. Hér er næstum því enginn neytendadrifinn leigu- og búseturéttarmarkaður og sveitarfélögin hafa misst frá sér öll þau almennu leigufélög sem stofnuð voru á áttunda áratugnum. Ástæða þess hruns er einkum og eingöngu “svelgur verðtryggingarinnar” þar sem lánin hækka þrátt fyrir samdrátt í staðbundnu efnhagslífi byggðarlaganna. Þannig hefur verðtryggingin bókstaflega búið til vítahring og marghröðun á landsbyggðarflótta – – og kemur nú í veg fyrir að húsnæðisverðbóla á Höfuðborgarsvæðinu beini unga fólkinu aftur út í byggðarlögin – þar sem næga vinnu er samt að fá . Jafnvel halda sveitarfélög á landsbyggðinni áfram að selja félagslegar leiguíbúðir sem byggðar voru með vaxtaniðurgreiðslu – þar sem verðtryggingin hefur reynst vera okur-starfsemi sem hefur sligað fámennið og samdrátt í staðbundnu hagkerfi. Meðan verðtrygging og vaxtaokur verður viðhaldið hér á landi er nánast óhugsandi að það verði hægt að byggja upp sjálfbært íbúðafélag á landsbyggðinni án þess að sveitarfélög og velvildarfjárfestar leggi að mörkum beinan stuðning við stofnun slíkra félaga og hugsanlega einhverjar bakábyrgðir eða rekstrartryggingu.
Í Danmörku og Svíþjóð er mjög stór hluti almennra íbúða í fjölbýli og íbúðakjörnum í almennum íbúðafélögum (almennytta/almenbolig) – sumum í eigu borga og bæja og rekin í þágu almennings og án hagnaðarkröfu með virku íbúalýðræði. Til viðbótar eru öflug neytendadrifin samvinnufélög og búseturéttarfélög sem oftast eru rekin án allra beinna hagnaðarsjónarmiða.
Fyrir því er löng hefð í ríkjum á borð við Þýskaland og Svíþjóð að einstaklingar og fjárfestar kaupi íbúðir til að binda fé sitt – ekki til að sækja sér skammtímagróða heldur til að varðveita eignir með áhættulitlum hætti. Í þessu ríkjum er mjög skýrt og formlegt aðhald að verðlagningu og verðbreytingum á leigumarkaði – og réttur leigjenda er mjög vel varinn gagnvart duttlungum og verðbraski gróðapunga.
Græðgisvæðing íbúðamarkaðarins – alla leið undir forystu ráðherrans
Eftirlit með starfsemi leigufélaga er víðast hvar á EES-svæðinu í þágu neytenda og ætlað til að setja spákaupmennsku skorður – leigubrask einstaklinga er jafnvel bannað – öfugt við það sem við þekkjum hér á landi þar sem stjórnvöld með ráðherra húsnæðismála í fararbroddi koma aftan að einstaklingum á leigumarkaði með því t.d. að selja græðgisfjárfestum hátt á annað þúsund íbúðir sem Íbúðalánasjóður hafði hrifsað af fólki – sérpakkað þannig að íbúðafélögum neytenda er gert ókleift að kaupa staðbundin eignasöfn og einstaklingunum sem sitja íbúðirnar ekki gefinn kostur áað leysa til sín eignirnar sem þeir sitja. Og Heimavellir, Tjarnartún og Almenna leigufélagið senda leigjendunum stöðugt hærri reikninga og skila um leið kveðju frá Eygló Harðardóttur sem vildi láta líta út eins og hún væri raunverulega fyrsti sanni “húsnæðisráðherrann.”
Svokallaðir “fjárfestar” á bak við þessi græðgisfélög – stefna að því að hífa ávöxtunarkúrfuna svo rækilega upp með hækkaðri leigu og hækkuðu eignaverði í skortstöðunni og samkeppnisbrestinum – að þeim takist að skrá félögin í Kauphöllina þar sem lífeyrissjóðirnir kaupa sennilega hlutabréfin á innistæðulausu yfirverði. “Greiningardeildirnar” og málaliðar á ráðgjafamarkaðinum hamast við að halda því fram að ekki sé um að ræða neina “eignaverðs-bólu” – þótt öll einkenni séu til staðar og fákeppnistökin þéttist með því að stóru leigufélögin og nokkrir fjárfestar ráða megninu af íbúðum á opnum leigumarkaði. Spákaupmennirnir gera að sjálfsögðu út á lífeyrissjóðina og reikna réttilega með því að þeir verði öruggir kaupendur að hlutabréfum og skráðum skuldabréfum þessarra verðbólgnu íbúðafélaga.
Bygging öríbúða að öðru óbreyttu er líkleg til að hækka fermetraverðið
Micro-condo er umrætt hugtak um þessar mundir í húsnæðislausnum stórborganna þar sem verðbólur eru búnar að hrekja almenning úr miðborgarsvæðunum – eða vinsæl háskólahverfi eru orðin ofsetin. Öríbúðir og hópaíbúðir gætu orðið mikilvægur hluti af þróun í húsnæðismálum almennings – einnig hér á landi – og ekki bara fyrir stúdenta og gamalt fólk.
“Ódýrar almennings íbúðir” (affordable housing) eru víða hvar mikilvægur hluti af endurbyggingu og endurskipulagningu hverfa – þar sem skipulagsyfirvöld eru meðvituð um þau gæði sem felast í blöndun íbúðagerða og íbúa – og reyna með því að koma í veg fyrir “ghettóvæðingu” eða aðra aðgreiningu menningarhópa og tekjuhópa eftir hverfum, kjörnum eða fjölbýlishúsum.
Breytingar á byggingarreglugerð sem nýlega voru kynntar voru sannarlega til bóta að ýmsu leyti – og bjóða upp á nokkurn sveigjanleika. Því miður voru heimildir til frávika um stærðir og skipan einstakra herbergja og aðgengi ekki einangraðar við íbúðafélög neytenda (samvinnufélög/sjálfseignarfélög) eins og raunveruleikinn er í einstökum nágrannalöndum – heldur fá verktakar og braskarar tækifæri til þess hér að sækja sér verðhækkanir á fermetrann. Það verður auðveldara að spila á húsnæðisskortinn með því að selja miklu minni íbúðir en eru almennt á markaðinum í dag – og þó þær kosti færri krónur þá mun fermetraverðið rjúka upp sem aldrei fyrr. Alþingi íslendingar rétti verktökum og græðgisbröskurunum þarna enn eitt tækifærið til að svína á neytendum og halda áfram að skrúfa upp hagnað sinn – um leið og þrengt verður að fjölskyldum framtíðarinnar í kytrum sem kallast á við kjallaraholur, bragga og skítköld ris sem afar þeirra og ömmur hófu búskap sinn í.
Samhliða þessu nánast afneita sveitarstjórnir út um allt land skyldum sínum við almenning – við þá neytendur sem eru nýir á markaði eða eignalausir eftir græðgistíma og Hrun – og halda áfram að skilgreina lóðir og skipulagsskilmála eftir pípu þeirri frekustu sem fyrir eru á markaðinum. Sveitarstjórnirnar halda áfram að setja upp íþyngjandi kvaðir um stærðir og gerð íbúða – og láta svo “fjárfestana” um að skilgreina sínar þarfir án tillits til þess hvernig ástand íbúðamála er almennt í byggðarlaginu. Ofan á allt saman fara flest sveitarfélög og önnur yfirvöld með veggjum þegar kemur að því að stemma stigu við leigubraski og kolsvartri starfsemi í ferðaþjónustu – án laga og eðlilegra regla eða siðlegra skattskila. Réttur hins fjársterka og “vel tengda” (Spillta) í samfélagi pólitíkurinnar og græðgisvædda viðskiptalífsins er ráðandi samkvæmt túlkunum íslenskra – öfugt við það sem EES-rétturinn hefur almennt verið að þróast, þar sem neytendum og víðtækum og almennum markmiðum um sjálfbærni og ábyrgð er gert miklu hærra undir höfði.
Spilling – okur – spilavíti lífeyrissjóðanna og launþegaforystunnar
Fasteignasalarnir þora fæstir að segja nokkurt orð – annað en það sem er þóknanlegt fyrir þá sem ráða á markaðnum – annars eiga þeir á hættu að verða sniðgengnir.
Hér er hefðbundin pólitík – spillingar og fjármálaþjónkunar – komin í öngstræti. Íbúðaskorturinn og vandamál venjulegra fjölskyldna blasa við – og allir sem ljúka háskólanámi og eru af almúgastétt munu að líkindum flýta sér úr landi. Í staðinn virðast græðgisberserkirnir hamast við að flytja inn ómenntað fólk – með vafasömum hætti – neita því um lágmarksréttindi og senda síðan til baka um leið og upp kemst um svíðingana.
Lánakerfi okraranna starfar og þrífst algerlega á ábyrgð og í skjóli launþegahreyfingarinnar – valdað í gegn um samtryggingu með fulltrúum kapítalsins í stjórnum lífeyrissjóðanna. Hópur ráðinna stjórnendanna hagar sínum umsvifum eins og utan og ofan við þennan venjulega launamann og kjósanda. Nöfn þeirra koma ekki öll fram í aflandsviðskiptum og Panamaskjölunum – en gleymum ekki hinni duldu samtryggingu og spillingu sem fylgir fjárvörslu og fjárfestingum lífeyrissjóðanna í gegn um verðbréfasjóði og banka. Launagræðgi lífeyrisfurstanna sjálfra blöskrar mörgum – en það er í rauninni bara einkenni sjúkdómsins en ekki sjúkdómurinn sjálfur. Ruglið felst í því að búið er til ósjálfbært kerfi sem hefur bókstaflega breyst í spilavíti. Kerfi sem lifir eigin lífi – fer sínu fram – og tekur til sín áhrif og umboð sem er háskalegt fyrir siðferði þjóðar og er bókstaflega ógn við veikburða lýðræði sem enn er í timburmönnum Hrunsins.
Þetta spilavíti lífeyrissjóðanna er með hroðalega mörg háskamerki sem líkjast Ponzie svikamyllu. Tekur sífellt meira og meira til sín í inngreiddum iðgjöldum – hrifsar til sín gríðarlega fjármuni í gegn um ávöxtunarkröfur í dagvöruverslun og tryggingastarfsemi sem er langt út úr korti miðað við það sem þekkist í nágrannalöndum – og sogar til sín verðtryggða-okurvexti – í stærðum sem virka óhugsandi í því samhengi sem neytendur í öðrum Vestrænum löndum geta skilið og samsamað sig við. Svo er rætt um að seinka lífeyristöku og jafnvel skerða réttindin sem áður var lofað.
Lífeyrissjóðirnir eru stærsta hindrun í vegi þess að hér verði til heilbrigt umhverfi fyrir framtíðarfólkið. Þess vegna er raunsætt og tímabært að fara að tillögum Dögunar og loka núverandi kerfi – umbreyta í gegnumstreymiskerfi fyrir alla – með lágmarksgreiðslum – og taka skylduiðgjaldið í gegn um skattkerfið með beinum tekjuskatti – en heimila hverjum og einum að ráðstafa allt að helmingi að núverandi lífeyrisiðgjöldum í séreignarsparnað í húsnæði eða til elliára – þó háð því að menn fjárfesti slíkan eignarlífeyri eingöngu í ríkisbréfum og fari þar með algerlega út úr því áhættubraski sem núverandi lífeyrissjóðakerfi drífur áfram.
Neytendavæðing húsnæðismarkaðarins – með því að samvinnufélög og sjálfseignarfélög almennings fái forgang um lóðir og skipulagsákvarðanir – og njóti beinna ívilnana og stuðnings sveitarfélaga er alger lykill að því að hér verði lífvænt til framtíðar fyrir þær kynslóðir sem eru á besta vinnualdri og verða að fá að vaxa upp til að bera hagkerfi og afkomu framtíðarinnar.
Almenn húsnæðislán – er síðan raunhæft að fjármagna með skyldusparnaði á sjóðsöfnun núverandi lífeyrissjóðakerfis (um leið og því verður lokað) – en þetta kerfi hefur tekið hundruðir milljarða framhjá skattlagningu í samfélaginu – eins og best má lesa út úr samantekt sem birtist í Tíund ríkisskattstjóra og Fréttatíminn vinnur útfrá nú nýlega.
Framtíð unga fólksins – er ekki í gömlu flokkunum – Dögun vill leggja að mörkum
Unga fólkið á Íslandi þarf að skilja að framtíð þess hér á landi veltur á því að þeir skipti út handónýtri og háskalegri valdastétt. Skipti út öllum gömlu stjórnmálaflokkum og valdabandalögum þeirra – og loki um leið á valdsækni þess fjármálakerfis sem byggist á lífeyrissjóðum og bandalagi þeirra við forystusveitir launþegahreyfingarinnar eins og hún leggur sig. Skipti út “Frekjukynslóðinni” úr leiðandi hlutverkum – og jaðarsetji “freka-kallinn” og geymi hann þar sem hann verður hvorki til tjóns eða frekari leiðinda.
Það er ekki nóg að “lýðræðisvæða óbreytt” lífeyrissjóðakerfi eins og flugumenn virðast hafa plantað inn hjá Pírötum – það þarf að blokkera kerfið og loka á sjálvirkt fjárstreymi sem er hin raunverulega uppspretta valds þessarra fursta og huldumanna sem enginn hefur kosið til að leiða þjóðfélagið. Heiðarlegt og gagnsætt kerfi gegnumstreymis með lágmarkslífeyri – eins fyrir alla eldri en 65 ára – væri einmitt eðlilegasta fyrsta skref í því að útfæra borgaralaun eins og hugmynd Pírata er að verði skoðað.
Dögun hefur ákveðið að bjóða fram. Nýir flokkar – framlína fólks sem ekki tilheyrir valdabandalögum fortíðarinnar – er nauðsynlegt upphaf. Breidd þarf að vera í þeirri sköpun og uppbyggingu sem er framundan – og það þarf að vera fleiri en einn flokkur á Alþingi. Þar þarf einmitt að virkja opið samtal löggjafanna við neytendur og við almenning – og hemja yfirgang stjórnsýslunnar og svokallaðra hagsmunaaðila sem ráða yfir miklum peningum til að kaupa sér greiningar, panta niðurstöður frá áhrifamiklum aðilum – sem jafnvel koma fram undir alþjóðlegum nöfnum.
Það á að vera gjöfult og gaman að skapa framtíð fyrir fólk sem leggja vill að mörkum á móti