Með milligöngu þriggja skjala tekst íslenskum ráðherrum að sneiða hjá því að orða nokkurn tíma afstöðu Íslands til gereyðingarvopna sjálfir: að Ísland hefur lýst því yfir að það líti á kjarnorkuvopnaeign Bandaríkjanna sem „lykilþátt“ í vörnum landsins. Það er opinber afstaða landsins og hornsteinn í íslenskum varnarmálum. Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur hefur áréttað þá afstöðu með skírskotun til „Þjóðaröryggisstefnu“ í stjórnarsáttmálanum.
Utanríkisráðuneytið leggst gegn TPNW
Nú er ljóst hvaðan sú staðhæfing ICAN er komin að íslensk stjórnvöld líti á bandarísk kjarnorkuvopn sem lykilatriði í vörnum landsins: Þessari afstöðu er lýst í grunnstefnu NATO sem Jóhanna Sigurðardóttir samþykkti fyrir Íslands hönd á leiðtogafundi aðildarríkja bandalagsins í Lissabon árið 2010. Þjóðaröryggisstefna Íslands, sem Alþingi samþykkti 2016, ítrekar gildi þess skjals. Núverandi ríkisstjórn Íslands vísar loks til Þjóðaröryggisstefnunnar til grundvallar stefnu sinni í varnarmálum. Örlítill vals, þrjú skref, frá ráðamönnum til opinberrar stefnu stjórnvalda. En hún er þarna.
ICAN, International Campaign to Abolish Nuclear Weapons, áttu veg og vanda að tilurð TPNW og fengu friðarverðlaun Nóbels fyrir þau störf árið 2017. Fulltrúar ICAN verða, að frumkvæði forsætisráðherra, boðsgestir á hliðarviðburði í tengslum við ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna um gjöreyðingarvopn sem haldin verður í Reykjavík í október næstkomandi. Fulltrúar samtakanna segjast munu fylgjast grannt með þróun mála á Íslandi.
Í febrúar lagði Steinunn Þóra Árnadóttir, þingmaður Vinstri grænna, fram þingsályktunartillögu um að fela stjórnvöldum að stefna að undirritun sáttmála Sameinuðu þjóðanna um bann við kjarnorkuvopnum (Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons eða TPNW). Tillagan er nú, milli þinga, í höndum Utanríkismálanefndar, sem hefur óskað eftir nokkrum umsögnum. Utanríkisráðuneytið skilaði þegar umsögn, þar sem segir meðal annars:
„Mikilvægt er að árétta að þjóðaröryggisstefnan leggur jafnframt áherslu á aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu og tvíhliða varnarsamnings við Bandaríkin og þær skuldbindingar sem af þeim leiða. Í grunnstefnu Atlantshafsbandalagsins frá árinu 2010 segir að stefnt skuli að heimi án kjarnavopna. Hins vegar, á meðan kjarnavopn fyrirfinnast, tilgreinir grunnstefnan kjarnavopn sem hluta af fælingar- og varnarstefnu bandalagsins. Samningurinn um bann við kjarnavopnum gengur því í berhögg við skuldbindingar Íslands gagnvart Atlantshafsbandalaginu“
Undir umsögnina ritar Sturla Sigurjónsson, ráðuneytisstjóri Utanríkisráðuneytisins.
Þessi umsögn frá æðsta ókjörna embættismanni Utanríkisráðuneytisins segir aðeins að kjarnavopn séu hluti af fælingar- og varnarstefnu bandalags sem Ísland leggur áherslu á, en ekki fullum fetum að þau séu lykilþáttur. Þó þarf ekki að leita lengi í skjalinu sem ráðuneytið vísar til og grundvallar afstöðu sína á, til að finna slíka staðhæfingu.
Frá leiðtogafundi NATO-ríkja í Lissabon 2010, þar sem grunnstefna næstu tíu ára var samþykkt. Jóhanna Sigurðardóttir, þá forsætisráðherra, stendur lengst til hægri.
Hernaðaráætlun NATO til 2020
Sú grunnstefna Atlantshafsbandalagsins frá árinu 2010, sem ráðuneytisstjórinn vísar til, er skjal sem á ensku ber heitið Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization. Skjalið leggur grunninn að öllu samstarfi á vettvangi bandalagsins fram til ársins 2020. Áætlunin var samþykkt af leiðtogum allra aðildarríkja bandalagsins á ráðstefnu þeirra í Lissabon í nóvember 2010. Fulltrúi Íslands á ráðstefnunni var Jóhanna Sigurðardóttir, þá forsætisráðherra, sem samþykkti áætlunina fyrir Íslands hönd. Áætlunin, eða grunnstefnan, lykilskjal í varnarmálum Íslands, virðist því miður ekki hafa verið þýtt á íslensku. Það sem hér fer á eftir eru þýðingar Kvennablaðsins.
Í þeirri stefnu má finna fleiri orð um kjarnorkuvopn en ráðuneytisstjórinn hefur eftir í umsögn sinni. Í 17. grein grunnstefnunnar segir:
„Á meðan kjarnorkuvopn eru til verður NATO kjarnorkubandalag“.
Það er loks í 18. grein þessarar sameiginlegu stefnu NATO-ríkjanna sem finna má orðin sem ICAN styðst við í lýsingu sinni á stefnu íslenskra stjórnvalda:
„Hinsta trygging fyrir öryggi bandalagsríkjanna felst í strategískum kjarnorkuvopnum bandalagsins, einkum kjarnorkuvopnum Bandaríkjanna“.
Örlítil krókaleið …
Ísland gerðist stofnaðili að NATO árið 1949. Stjórnvöld hafa endurnýjað heit sín við bandalagið síðan þá, nú síðast 13. apríl 2016, þegar 42 þingmenn greiddu atkvæði með ályktun Alþingis um þjóðaröryggisstefnu Íslands. Þingmenn Vinstri grænna sátu ýmist hjá eða voru fjarverandi atkvæðagreiðsluna sjálfa. Fjarverandi atkvæðagreiðsluna voru einnig ýmsir þingmenn Sjálfstæðisflokksins. Enginn þingmaður greiddi atkvæði gegn stefnunni. Því virðist ekki ofsögum sagt að íslensk stjórnvöld standi heils hugar að baki stefnunni, þar liggi ekki bara formleg og opinber afstaða Íslands til varnarmála heldur birtist þar pólitísk eining ráðamanna, að því leyti sem hún er til.
Í þriðju grein þjóðaröryggisstefnunnar sem Alþingi samþykkti vorið 2016 segir:
„Að aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu verði áfram lykilstoð í vörnum Íslands og meginvettvangur vestrænnar samvinnu sem Ísland tekur þátt í á borgaralegum forsendum til að efla eigið öryggi og annarra bandalagsríkja.“
Þinginu var vitaskuld ljóst að yfirlýsingin fól í sér skuldbindingu við framangreinda hernaðaráætlun eða „grunnstefnu“ NATO frá árinu 2010. Í greinargerð sem fylgdi þingsályktunartillögunni er skjalið raunar nefnt tvívegis: „Öryggis- og varnarsamstarf á vettvangi Atlantshafsbandalagins hefur sömuleiðis þróast ört eins og ný grunnstefna bandalagsins frá árinu 2010 ber með sér,“ segir á einum stað, og á öðrum: „Í grunnstefnu bandalagsins sem samþykkt var árið 2010 eru sameiginlegar öryggisskuldbindingar bandalagsríkjanna áréttaðar.“
Meðal þeirra sex þingmanna Vinstri grænna sem sátu hjá þegar þjóðaröryggisstefnan var samþykkt, var Katrín Jakobsdóttir, nú forsætisráðherra. Ljóst má vera, af öllum ummælum hennar um viðfangsefnið að Katrínu er lítt gefið um gereyðingarvopn. Í stjórnarsáttmála ríkisstjórnar hennar segir aftur á móti, undir liðnum „Öryggis- og þróunarmál“:
„Ríkisstjórnin leggur áherslu á að öryggismál þjóðarinnar séu í traustum skorðum. Þjóðaröryggisstefna Íslands sem samþykkt var af Alþingi verður höfð að leiðarljósi.“
Krókaleið stefnu Íslands í kjarnorkumálum. Hún er hvorki löng né flókin en auðveldar ráðamönnum að forðast að færa hana sjálfir í orð.
… eða vals í þremur sporum:
- Aðildarríki NATO lýsa, hvert og eitt, yfir afstöðu sinni til kjarnorkuvopna í tíu ára áætluninni sem nefnd er „Grunnstefna NATO“.
- Alþingi Íslendinga áréttar skuldbindingu landsins við þá stefnu í skjalinu sem það nefnir „Þjóðaröryggisstefnu“.
- Ríkisstjórnin áréttar loks vægi þjóðaröryggisstefnunnar í stjórnarsáttmálanum.
Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur hefur þannig, í reynd og þar sem á reynir, lýst yfir opinberum stuðningi Íslands við kjarnorkuvopnaeign Bandaríkjanna, og að kjarnorkuvopnabúr þeirra sé lykilatriði í vörnum Íslands.
Milliganga þessara þriggja skjala þýðir aftur á móti að hvorki forsætisráðherra né aðrir fulltrúar stjórnvalda þurfa nokkurn tíma að nota þessi subbulegu orð sjálfir: ráðherra segir aðeins „þjóðaröryggisstefna“, þjóðaröryggisstefnan segir „NATO“, og NATO sér um ljótustu orðin, á við kjarnorkuvopn. Þegar talið berst að viðfangsefninu á annað borð tala íslenskir stjórnmálamenn á sama tíma á almennum nótum um mikilvægi afvopnunar og friðar, án formlegrar skulbdindingar sem jafnast á við þessi skjöl.
Íslensk stjórnvöld styðja víst kjarnorkuvopnaeign BNA
Athugun Kvennablaðsins hófst þegar ritstjórn var bent á eftirfarandi staðhæfingu á vef ICAN um afstöðu Íslands til TPNW-sáttmálans og kjarnorkuvopna: „It claims that US nuclear weapons are essential for its security.“ Eða: Ísland „fullyrðir að kjarnorkuvopn Bandaríkjanna séu lykilatriði í vörnum landsins“.
Sjá einnig umfjöllun um þær umsagnir sem borist hafa Alþingi um TPNW frá síðasta vori. Rauði kross Íslands gefur lítið fyrir þau rök sem íslensk stjórnvöld hafa teflt fram fyrir því að leggjast gegn samningnum á vettvangi Sameinuðu þjóðanna og hvetja þau til undirritunar samningsins sem fyrst.
Kvennablaðið leitaði til Forsætisráðuneytisins eftir skýringum, helst upplýsingum um á hverju þessi lýsing á stefnu Íslands væri byggð. Svar ráðuneytisins hófst með einfaldri og afdráttarlausri neitun: „Það er ekki og hefur ekki verið afstaða íslenskra stjórnvalda að kjarnorkuvopn Bandaríkjamanna séu lykilþáttur í vörnum landsins“, sagði þar. Nú virðist ljóst að þetta er rangt. Í gegnum yfirlýsingar NATO er það og hefur verið afstaða íslenskra stjórnvalda að kjarnorkuvopn Bandaríkjamanna séu, einmitt, lykilþáttur í vörnum landsins.