Lilja Sif Þorsteinsdóttir sálfræðingur skrifar í tilefni Druslugöngunnar 2014.
Lilja Sif Þorsteinsdóttir
Þegar hætta steðjar að gerist nokkuð merkilegt í líkamanum. Heilinn bregst örsnöggt við og sendir út skilaboð til allra líffærakerfa til að að hámarka líkur á því að við sleppum eins ósködduð og mögulegt er úr aðsteðjandi vá.
Nýrnahetturnar skjóta adrenalíni út í blóðið á ógnarhraða, sem gerir okkur árvökul og viðbragðsfljót. Lifrin sleppir auka sykurskoti út í blóðið til að gefa okkur meiri orku. Öndunin verður hraðari svo meira súrefni berist til vöðva líkamans. Samtímis fer hjartað á fullt og dælir blóði til útlima sem við svo notum annað hvort til átaka eða flótta. Vöðvar spennast upp og meltingin hægist eða stöðvast. Líkaminn sleppir því alveg að spá í síðustu máltíð sem þú innbyrtir.
Við þekkjum flest þessi viðbrögð. Á ensku eru þau í heild sinni kölluð „fight-or-flight“ viðbrögð en á íslensku er þau stundum nefnd „berjast eða flýja“ viðbrögð. Við höfum öll fundið þau. Oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Við vitum líka að þegar þessi viðbrögð koma, þá er erfitt að ná sambandi við skynsemina.
Ástæðan er sú að þegar hætta steðjar að okkur þá metur heilinn það sem svo að við megum ekki vera að velta hlutunum of mikið fyrir okkur, heldur verðum við að bregðast skjótt við, af eðlishvöt. Þessi viðbrögð, „berjast eða flýja“, eru frábær þegar fyrir framan okkur stendur ljón. Ekki svo mjög þegar fyrir framan okkur stendur yfirmaður okkar. En það er nú önnur saga.
Það eru hinsvegar þriðju viðbrögðin sem mig langaði að tæpa aðeins á. Viðbrögðin sem minna er talað um. Þriðju viðbrögðin eru þegar maður lamast af ótta. Á ensku kallast viðbragðið „tonic immobility“ sem gæti útlagst hræðslustjarfi á íslensku.
Hræðslustjarfi finnst hjá velflestum dýrategundum í einhverri mynd. Hræðslustjarfi í okkur mannskepnum er því eldgamalt viðbragð og þróaðist að öllum líkum sem síðasta vörn gegn rándýrum. Hann er ástæða þess að köngulær frjósa og rúlla sér í bolta þegar einhver snertir þær, og ástæðan fyrir því að fuglsungar kúra sig grafkyrrir niður í jörðina þegar refur nálgast hreiður. Því að á meðan stundum er það besta í stöðunni að berjast og stundum að flýja, er það stundum hið besta að vera grafkyrr.
Þetta viðbragð líkamans kemur fram í aðstæðum sem eru yfirþyrmandi ógnvekjandi og við höfum ekki nokkra stjórn á og líkaminn metur svo að það sé ekki vinnandi vegur að berjast við hættuna, og engin leið er að flýja hana. Þegar allar útgönguleiðir hafa lokast. Þetta ástand er ekki eitthvað sem fórnarlamb ákveður að gera eða framkalla. Heldur líkamlegt viðbragð sem hugur og skynsemi hafa ekki stjórn á – eitthvað sem líkaminn ákveður. Þótt hugurinn sé kýrskýr hefur manneskja í þessu ástandi ekki stjórn á eigin líkama.
Hún getur ekki hreyft hendur, fætur né höfuð. Hún getur ekki með nokkru móti veitt mótspyrnu.
Rannsóknir gefa til kynna að á bilinu 12 til 50 prósent fórnarlamba kynferðisárása sýni þessi viðbrögð. Rannsóknir benda einnig til þess að líkurnar á því að sýna þessi viðbrögð aukist lítillega við það að hafa áður lent í kynferðisárás. Því miður benda rannsóknir einnig til þess að þau fórnarlömb sem sýna hræðslustjarfa sé einnig í aukinni hættu á að sýna merki áfallastreituröskunar, depurðar og kvíða í kjölfar árásar.
Ástæðan gæti verið fólgin í því að þegar fólk veit ekki af þessu viðbragði er aukin hætta á sjálfsásökun og skömm í kjölfar áfalls. Hugsanir eins og „ég hefði átt að…“ geta gert vart við sig og manneskja áfellist sig fyrir eðlileg viðbrögð við ógn. Að auki geta fórnarlömb hræðst áfellisdóm umhverfisins, og spurningar á borð við „af hverju gerðirðu ekkert?“, sem gerir það að verkum að þau eiga erfiðara með að segja frá og leita stuðnings eftir áfall.
Sumir burðast því með áföll sín árum og jafnvel áratugum saman, þjást í þögn með sár á sálinni sem þarf umhyggju og velvild til að gróa. Vanþekking á þessu viðbragði hefur því valdið ómældri þjáningu í gegnum árin og aldirnar.
Það er því mikilvægt að almenn vitneskja um óttaviðbrögð innihaldi þessa þekkingu. Það að lamast af ótta er eðlilegt. Það er ekki eitthvað sem maður ræður yfir. Það eitt og sér að lenda í því að lamast af ótta getur verið hræðileg reynsla, ofan á allt hitt.
Það gefur ekki til kynna samþykki, það gefur ekki til kynna að manneskja eigi á nokkurn hátt minna skilið að fá allan þann stuðning sem hún þarf til að gróa. Það eina sem hræðslustjarfi gefur til kynna, er að manneskja upplifði svo skelfilegan ótta og vanmátt að líkaminn mat það sem besta kost í stöðunni að vera alveg grafkyrr.
Lilja Sif Þorsteinsdóttir, sálfræðingur, starfar á Reykjalundi ásamt því að reka eigin stofu að Laugavegi 13. Nánari upplýsingar má nálgast á Facebook síðu hennar, „Heilshugar – sálfræðiþjónusta“ eða í gegnum netfangið liljasif@heilshugar.is.
Ljósmynd Fear terror eye e. Doug Weller