Meðan þessi orð eru rituð er verið að telja atkvæði um allt Skotland, þar sem kosið var í dag um það hvort landið ætti að lýsa yfir sjálfstæði frá sambandsríki Stóra Bretlands.
Kosningarnar eru um margt merkilegar; sjaldan ef nokkurn tímann hafa engilsaxar verið jafn-reiðubúnir til að taka þátt í lýðræðinu sínu í stórum stíl og í dag og kosningabaráttan hefur undanfarnar vikur orðið einhver sú dramatískasta og tvísýnasta sem haldin hefur verið.
Og þau kusu!
Fyrir kosningarnar í dag höfðu 97% kosningabærra Skota skráð sig til að kjósa og 95% svarenda í könnunum sögðust „certain to vote“ og það þótt 16 og 17 ára hafi verið veittur kosningaréttur í fyrsta skipti í sögu Bretlands. Vitað er að ungt fólk kýs síður en eldra fólk, sérstaklega undanfarin misseri, en 90% yngsta aldurshópsins sagðist þrátt fyrir það vera viss um að kjósa. Meðan þetta er skrifað eru tölur um kjörsókn sem fara nálægt og jafnvel yfir 90% að skila sér frá kjörstjórnum víða í Skotlandi.
Til samanburðar var hæsta kjörsókn í almennum kosningum í sögu Bretlands fram að þessu 84%, í þingkosningunum árið 1950, og þar hvílir metið líka innan Skotlands – 80,1%. Í sér-skoskum kosningum hefur kjörsóknin verið um og undir 59% í þingkosningum og hæst í þjóðaratkvæðagreiðslunni þar árið 1979, 63,6%. Í bandarískum forsetakosningum er metið síðan 81,8% – en það var árið 1876.
Þetta er til marks um sögulega einstakan áhuga þjóðarinnar á kosningunum, mikilvægi málefnisins í huga þeirra og það er hugsanlega vísir að virkari lýðræðisþátttöku þarlendis komandi ár. Á meðan kosningaþátttaka fer minnkandi í nær öllum lýðræðisríkjum er ekkert smáræði að slíkt skuli verða í einhverju rótgrónasta – en um leið vandræðasamasta (for lack of a better word) – lýðræðisríki heims.
Um…?
Sjálfstæðisyfirlýsing Skotlands væri auðvitað stórsögulegur viðburður; landið hefur hefur verið hluti af breska heimsveldinu frá árinu 1707 og farið með þeim í gegnum iðnbyltingu, nýlendustefnu, heimsstyrjaldir, kalt stríð og evrópusamruna. Þess vegna hefur umræðan auðvitað verið ansi stór í sniðum, fjallað um sögu þjóðanna í sameiningu og tilfinningalega samleið þeirra á milli. Og ekki síður um langvarandi sundrungu og djúpstæða andúð ýmissa Skota á stóra bróður í Westminster.
Þá snýst þetta að sjálfsögðu um það hvernig sjálfstæðu Skotlandi gæti farnast, samanborið við núverandi ástand. Þessi rúmlega fimm milljóna þjóð hefur um 30.000 milljarða verga landsframleiðslu, sem mundi gera sjálfstætt hagkerfi þeirra nokkuð gildandi á alþjóðavettvangi – einhvers staðar meðal þeirra 50-100 stærstu. Leiðtogar sjálfstæðissinna hafa talað fyrir því að horfa meira til Norðurlandanna við samfélagsgerðina en nú er, skrifa nýja stjórnarskrá fyrir fólkið með ferli Íslendinga (snökt) og fleiri þjóða að fyrirmynd, á grundvelli þingræðis (skoska þingsins, sem í dag er t.d. kjörið með mun hlutfallslegri kosningu en hið breska) en halda áfram í breska pundið og konungsfjölskylduna og verða aðilar að ESB (sjá m.a. hér).
Hins vegar myndu þau væntanlega ekki lengur hafa sama aðgang að heilbrigðis- og lífeyriskerfi Bretlands, stuðning seðlabanka Bretlands í efnahagsmálum, bresk vegabréf eða sama aðgengi að landinu, aðstoð sendiráða, aðgengi að sjónvarpsdagskrá á borð við fótbolta (jebb, margt er undir!) o.s.frv… veigamestu rökin sem sett hafa verið fram eru hins vegar einfaldlega þau að Skotar geti ekki treyst á að halda í breska pundið – þeir sem leiða bæði nei-hreyfinguna og Westminster segjast ekki verða sérstaklega tilbúnir til þess samstarfs – og efnahagsleg óvissa gæti leitt af öðru, enda viðskipti og efnahagsleg tengsl innan svæðisins gríðarleg. Við það bætist að sjálfstætt Skotland yrði ekki aðili að Evrópusambandinu og þyrfti að semja sérstaklega um það, og hugsanlega upptöku Evru, frá grunni – með tilheyrandi flækjum og töfum sem við Íslendingar þekkjum svo vel.
Í þessari umræðu hefur þó verið sérstaklega áhugavert að fylgjast með því hvernig margir Skotar virðast einfaldlega ekki telja landið eiga samleið með þeirri tegund af lýðræði, stjórnmálum og efnahagsstefnu sem rekin hefur verið í Bretlandi lengst af – nánar tiltekið meirihlutaræði, íhaldssemi og markaðshyggju – þar sem algengt stef í kosningabaráttunni er að Skotland verði að segja skilið við ónýtt stjórnmála- og efnahagskerfi heimsveldisins.
Líklega saman
Hin gríðarlega mikla kjörsókn hefur það í för með sér að líklega munu niðurstöður kosninganna verða í samræmi við flestar skoðanakannanir, sem hafa allflestar sýnt að sjálfstæði verði hafnað en þó ansi naumlega. Væri kjörsóknin lág mætti spá því að kjósendur sem hafa meiri áhuga á málinu mæti frekar og að það séu að sama skapi frekar sjálfstæðissinnar, sem gæti hafa sveiflað niðurstöðunni. Þegar langflestir mæta er það ólíklegt, auk þess sem ýmislegt bendir til þess að hinn venjulegi kjósandi sé almennt nokkuð varfærnari í ákvarðanatöku inni í kjörklefa heldur en í skoðanakönnunum.
Það gæti líka hæglega hafa haft áhrif að að flestar „kanónur“ breskra stjórnmála undanfarinna ára hafa sameinast um að hvetja þjóðina eindregið til að hafna sjálfstæði; leiðtogar stóru flokkanna þriggja – David Cameron, Ed Miliband og Nick Glegg – sameinuðust í kosningaherferð um Skotland í vikunni til að sannfæra þjóðina um að Bretar væru „better together“, Alistair Darling leiddi herferð nei-sinna lengi vel, hinn skoski Tony Blair mælti gegn sjálfstæði nýverið og landi hans og arftaki, Gordon Brown, er talinn hafa flutt einhverja áhrifaríkustu ræðu ævi sinnar á sömu nótum í vikunni. Eins og það hafi ekki verið nóg, þá blandaði Barack Obama sér í umræðuna í gegnum Twitter – þar sem hann sagðist vona að Bretland yrði áfram sameinað.
Fræga fólkið hefur ekki látið sitt eftir liggja heldur; David Beckham, J.K. Rowling, Eddie Izzard og Alex Ferguson ku t.d. vera andsnúin sjálfstæði en Russell Brand, Sean Connery og Gerald Butler því fylgjandi. Persónulega væri ég helst til í að sjá Alex Ferguson og Sean Connery deila um þetta málefni í góðu tómi – en það er líklega aukaatriði í stóra samhenginu.
Samt svolítið sundruð
Þrátt fyrir að sjálfstæði verði líklega hafnað hefur þjóðaratkvæðagreiðslan, aðdragandi hennar og lítill munur í skoðanakönnunum nú þegar haft það sem virðast vera töluverð áhrif á stöðu Skotlands innan Stóra-Bretlands. Þannig hafa óttaslegnir leiðtogar flokkanna í Westminster á síðustu metrunum gefið opinber fyrirheit um enn frekara sjálfræði og völd skosku heimastjórnarinnar um þeirra innri málefni ef sjálfstæði verður hafnað; nokkuð sem hefur þó ekki verið útfært nákvæmlega. Það mundi bæta enn frekar við þá sundrung sem orðið hefur milli landanna undanfarna áratugi, t.d. með stofnun skoska þingsins árið 1999.
Kosningarnar, aðdragandi þeirra og sú umræða hefur farið fram mun því væntanlega skilja eftir sig far í bresku þjóðarsálinni og stjórnmálakerfinu um ókomin ár, sem erfitt er að segja til um hvort muni aðgreina landið enn frekar innan ríkisins eða sætta þjóðir þess betur saman eftir deilur undanfarinna áratuga. Hvoru tveggja gæti reyndar hæglega gerst.
Beygja, kreppa, sundur, saman
Í nokkuð almennara samhengi eru kosningarnar og sjálfstæðisbarátta Skota virkilega áhugavert dæmi um tvo nokkuð gagnstæða en mjög sterka strauma í alþjóðasamfélagi nútímans; sjálfstæðisbaráttu og sundrun ríkja á einn bóginn en aukinni samvinnu ríkja og samruna svæðabandalaga á hinn.
Allt frá því hugmyndin um þjóðríkið – að æðsta stjórnvald í samfélagi eigi að vera dregið um sömu mörk og þjóðarvitund fólksins á svæðinu – var fest í sessi með Vestfalíu-samningunum árið 1648 hefur verið vægast sagt vandasamt að útfæra þá hugsun í reynd; þökk sé einkar fjölbreytilegri sjálfsmynd fólks innan sömu svæða, fjölmenningarvæðingu og síbreytilegri samfélagsgerð undanfarinna áratuga, sem og ekki síst ofbeldisfullri valdabaráttu stjórnarherra og kúgun meirihlutahópa á minnihlutahópum innan og milli ríkja.
Á meðan þjóðríkjamæri Afríku voru dregin af nýlenduherrum þvert á þjóðarbrot lifðu ólík samfélög í t.d. Mið-Austurlöndum, Sovétríkjunum, Júgóslavíu undir sama hatti. Tíbetar, Baskar, Katalónar, Tsétsénar og fleiri hópar berjast fyrir sjálfstæði, Palestína, Kósóvó og Svartfjallaland lýsa því yfir og Grænlendingar, Færeyingar og Skotar velta því (mis)alvarlega fyrir sér – á sama tíma og ríki Evrópu verða ein heild í Evrópusambandinu og önnur svæði heimsins skapa sér vísi að því sambærilega, með Afríkubandalagi 54 ríkja, USAN-bandalaginu í S-Ameríku og ASEAN í Suðaustur-Asíu.
Þessi flókna togstreita mun væntanlega halda áfram um margar áraraðir, amk. á meðan meirihluti áhrifamanna heldur áfram í aldagamlar hugmyndir Vestfalíumanna um óbreytanlegar þjóðarheildir, sem hægt er að afmarka frá öðrum með línum á landakorti, og að þessar línur muni duga til að viðhalda einingu og aðgreiningu um ókomna tíð í heimi hnattvæðingar og fjölmenningar.
Bæði betra – nálægðarregla og federalismi
Þrátt fyrir að vera byggð á svona veikum grunni hefur þjóðríkjahugmyndin sér afar skiljanlegan sannleikskjarna – þann að samfélög, hópar og einstaklingar eigi að ráða sínum innri málefnum sjálfir án ytri afskipta og drottnunar. Þetta er sérstaklega mikilvæg og eðlileg krafa þjóðarhópa sem eiga sterka sameiginlega sjálfsmynd, uppruna, menningu og/eða hafa verið kúguð alvarlega af meirihlutahópum á svæðinu sem þau lifa – eins og gildir um ansi marga þeirra sem berjast fyrir sjálfstæði í dag.
Landamærahringl og valdabarátta í stjórnlausu alþjóðasamfélagi er hins vegar ólíklega vænleg lausn við þeim vanda – eins og mannkynssagan ber með sér. Önnur lausn sem lögð hefur verið fram er sú að byggja stjórnskipun og valdmörk samfélaga á þrepum, út frá þeirri grundvallarreglu að ákvarðanir skuli teknar eins nálægt þeim sem koma henni við og unnt er, þ.e. að innri málefni samfélaga séu í höndum þeirra sjálfra en að sameiginlegar ákvarðanir stærri svæða og hópa séu teknar sameiginlega.
Nokkurn veginn þannig lýsir nálægðarreglan svokallaða sér og federalismi (eða sambandsríkjastefna), í bæði Evrópusambandinu og Bandaríkjunum, Þýskalandi og víðar byggir á henni – amk. í orði. Ef sú stefna verður ofan á þjóðríkjahugmyndinni í heiminum næstu áratugi, samhliða sterkri vernd mannréttinda, lýðræðislegum vinnubrögðum, samvinnu og síðast en ekki síst sveigjanlegum stjórnkerfum og mörkum stjórnsýslu samfélaga – hvort sem við köllum þau þorp, bæi, borgir, héruð, kantónur, fylki, ríki, bandalög, sambönd eða óhugnanlega alheimsreglu – verður hinn heilagi kaleikur sjálfstæðis, sundrunga og sameininga kannski ekki jafnrík orsök átaka í framtíðinni og hann hefur hingað til verið.
I digress
En þetta er öllu stærri og flóknari umræða – sem er ekki tímabært að taka nákvæma afstöðu til í nótt, þó vangavelturnar þyki mér mjög áhugaverðar. Punkturinn er kannski sá að kosningarnar í dag/gær eru ekki aðeins sögulegar, vel sóttar, spennandi, dramatískar og umdeildar á milli fótboltaþjálfara og þykjustu-njósnara – heldur endurspegla þær margbrotna þróun alþjóðasamfélagsins undanfarin árhundruð, sem er enn í fullum gangi og langt frá því að vera leyst.
Í því samhengi væri eflaust til bóta að ræða í víðu samhengi hvaða leiðir leiða okkur að alþjóðlegu kerfi sem við getum sætt okkur við, frekar en að halda áfram sameiningu og sundrun samfélaga út og suður, fram í hið óendanlega, með tilheyrandi mannskaða og sóun.
Með kveðju frá þrumuhrjáðri höfuðborg breska heimsveldisins, hvernig svo sem það mun líta út í morgunsárið…