Ég var einn af þeim sem virkilega batt lengi vel nokkrar vonir við Hönnu Birnu Kristjánsdóttur sem stjórnmálamann; sem hófsaman, skeleggan og heiðarlegan fulltrúa nýrri kynslóðar stjórnmálamanna, sem tekið gæti við forystu í nútímalegri Sjálfstæðisflokki þegar fram liðu stundir.
Eftir að hún yfirgaf borgarstjórnmálin máðist samráðspólitíkusinn hins vegar smám saman af persónu hennar og hún sýndi á sér dekkri hliðar. Þrátt fyrir það hafði hún áfram ágætan trúverðugleika og var einn þeirra ráðherra nýju ríkisstjórnarinnar sem hægt var að sætta sig ágætlega við.
Þangað til mótlætið byrjaði – og Hanna Birna brást ekki bara þessum vonum, heldur lék einhvern þann ljótasta pólitíska leik sem sést hefur í íslenskum stjórnmálum hin síðari ár.
Valdníðsla
Frá því að falsað minnisblað um einstaka hælisleitendur barst í fjölmiðla úr innanríkisráðuneytinu, og rannsókn á þeim leka stigmagnaðist, hafa viðbrögð og viðmót ráðherra í öllu einkennst af harkalegri vörn og ítrekuðum tilraunum til bælingar umfjöllunar. Þau hafa í engu einkennst af nokkurri viðleitni til að komast að hinu sanna í málinu eða svara fyrirspurnum fjölmiðla og þingmanna um málið af virðingu. Þvert á móti hafa tilburðir hennar hreinlega einkennst af skuggalegri valdníðslu í garð gagnrýnenda, fjölmiðla og ýmissa grundvallarstofnana samfélagsins.
Hún hefur ítrekað skammað stjórnarandstöðuna fyrir ljótan, pólitískan leik og spuna þegar þau hafa vogað sér að spyrja hana út í málið á þingi. Hún ku sömuleiðis hafa skammað starfsmenn ráðuneytis síns fyrir að sýna ekki nægan liðsanda þegar rannsókn málsins stóð sem hæst, fyrir að vera „með fýlusvip“. Hún gekk meira að segja svo langt að hringja í ritstjórn fjölmiðils og krefjast þess að blaðamenn yrðu reknir fyrir að fjalla um málefni ráðuneytisins með gagnrýnum hætti!
Eftir að starfsmaður Rauða Krossins neitaði síðan að þau hefðu umrætt minnisblað undir höndum heimsótti hún stofnunina fyrir hádegi og eftir hádegi barst á einhvern dularfullan hátt afsökunarbeiðni frá þeim, fyrir að hafa vogað sér að upplýsa um það. Það er auðvelt en ógnvekjandi að ímynda sér hvað fór fram í þeirri kurteisisheimsókn ráðherrans.
Hún hringdi ítrekað í lögreglustjóra höfuðborgarsvæðisins – sem var yfir rannsókn á henni sjálfri og starfsmönnum hennar á meðan henni stóð – og skammaði hann fyrir hvernig rannsóknin færi fram, hversu langan tíma hún tæki, hvenær hann kallaði aðstoðarmann hennar til yfirheyrslu, hvaða gögn væru tekin haldi og loks hótaði honum að láta rannsaka rannsóknina að henni lokinni. Þegar Umboðsmaður Alþingis gerði athugasemdir við þá framgöngu missti hún fljótt þolinmæðina og gagnrýndi hann sömuleiðis harkalega.
Vanhæfni og spuni
Þó Hanna Birna hafi að vísu viðurkennt alvarleika málsins seint og um síðir og sagt játningu Gísla Freys Valdórssonar, aðstoðarmanns hennar, hafa komið sér algerlega í opna skjöldu, þvertók hún lengi vel fyrir að nokkuð virtist athugavert í málinu. Sú staðreynd ein og sér að Hanna Birna hafi – ólíkt u.þ.b. allri þjóðinni – verið svo fullviss um sakleysi Gísla í málinu hlýtur að teljast alvarlegur dómgreindarbrestur, auk þess sem ráðning hans sem pólitísks aðstoðarmanns er auðvitað alfarið á hennar ábyrgð.
Í því samhengi má t.d. nefna að hún hefur vitað amk. frá því í júní að Gísli hafi skoðað minnisblaðið umrædda á tölvu sinni en samt leyft henni að fullyrða mánuðum saman í fjölmiðlum að ekkert slíkt minnisblað væri til í ráðuneytinu, það fyndist hreinlega ekki þrátt fyrir leit í tölvupósti starfsmanna o.s.frv. Fannst henni ekkert skrítið að Gísli hefði aldrei bent henni eða rekstrarfélaginu á minnisblaðið, sem hann vann með í tölvu sinni þann 19. nóvember og sem þau voru að leita að? Greinilega ekki – hún hélt því áfram fram þann 3. ágúst að blaðið hefði „dúkkað upp á seinni stigum“.
Ekki hefur hún heldur bætt trúverðugleika sinn með framgöngu í fjölmiðlum, sem virðist svo átakanlega fölsk einlægni að trú manns á mannkyninu hlýtur að bíða nokkra hnekki – hvað þá trúin á HBK. Ef stjórnmálamaður ætlar að tala við almenning með tárin í augunum þá mundi t.d. hjálpa að sleppa mælskubrögðum á borð við þau að tala í sífellu um „okkur Stefán“ – eftir að umræddur Stefán lýsir harkalegum afskiptum viðkomandi af störfum sínum. Að láta eins og maður vilji ekki láta af völdum vegna þess að það mundi skapa svo mikla „upplausn yfir starfsemi ráðuneytisins“. Eða að „það megi ekki gera umboðsmanni [Alþingis] það“ að taka álit hans alvarlega og axla ábyrgð. Já, honum þætti örugglega hræðilegt ef einhver tæki mark á honum…
Sumt fólk er kannski fífl, en stjórnmálamenn sem treysta á að við séum það upp til hópa eru varla traustsins verðir.
Augljósar og alvarlegar rangfærslur
Í gegnum allt lekamálið undanfarið ár hefur Hanna Birna margoft látið út úr sér hluti sem auðvelt er að kalla lygar, vegna þess hversu augljóslega hún virðist hafa vitað betur í flestum ef ekki öllum tilvikum. Það er í öllu falli ljóst að um er að ræða alvarlegar rangfærslur, sem ráðherrar einfaldlega eiga ekki að gerast sekir um í störfum sínum.
1. Eins og frægt er orðið hélt Hanna því fram á Alþingi að engin gögn sambærileg við minnisblaðið sem lak í fjölmiðla væri að finna í ráðuneytinu. Samt hafði hún 19. nóvember fengið sent skjal á sitt eigið tölvupóstfang sem var nákvæmlega eins, að undanskilinni lítilli efnisgrein í lokin.
2. Aðspurð um þessi ummæli sagði hún að Mörður Árnason hefði „veifað plaggi úr ræðustóli“ og lesið upp textann úr umræddri efnisgrein. Hvoru tveggja er rangt, enda vísaði Mörður aðeins mjög almennt í minnisblaðið.
2. Hún sagði líka að rekstrarfélag Stjórnarráðsins hefði ekki fundið nein ummerki umrædds minnisblaðs, þrátt fyrir að hafa farið yfir tölvupósta hennar og annarra sem fengu skjalið sent. Lygi? Allavega mjög grunsamleg staðhæfing.
3. Hún sagði líka að niðurstaða lögreglu væri að engin gögn hefðu farið úr ráðuneytinu, þrátt fyrir að niðurstaða lögreglu hafi verið sú „að minnisblað um þrjá nafngreinda einstaklinga [...] hafi borist í hendur óviðkomandi, þ. á m. blaðamanna.“
4. Hún sagði á Alþingi að hún þekkti ekki rannsókn lögreglu og væri ekki kunnugt um einstaka þætti hennar. Stefán Eiríksson, þáverandi lögreglustjóri á höfuðborgarsvæðinu, sagði hins vegar að hún hefði haft mjög nákvæmar athugasemdir við einstaka þætti í rannsókninni, sem hann þekkti ekki einu sinni til sjálfur.
5. Hún sagði sömuleiðis að Stefán hefði sagt ekkert óeðlilegt við afskipti hennar af rannsókn lögreglu, að hún hefði aldrei beitt hann þrýstingi. Hann sagði það hins vegar aldrei, heldur lýsti því þvert á móti að afskipti hennar hefðu sett hann í mjög erfiða stöðu.
6. Hún fullyrti að ríkissaksóknari hefði hafið rannsókn á lekamálinu, „meðal annars að okkar undirlagi“. Ríkissaksóknari staðfesti hins vegar að hún hefði engin afskipti haft af því.
7. Hún sagði í Kastljósi í ágúst að Gísli Freyr hefði beðið hana að biðja lögreglu um að flýta yfirheyrslu yfir honum; hann neitaði þessu hins vegar í Kastljósi nýverið og hún breytti þeirri frásögn sinni í kjölfarið.
Auk þessara ósanninda hefur DV farið vel yfir ýmsar rangfærslur hennar og ummæli sem orka tvímælis, án þess að virðast beinlínis vera lygar.
Pólitísk ábyrgð
Birgir Hermannsson, stjórnmálafræðingur, fór ágætlega yfir það í Silfri-Egils í miðju hruni hvernig íslenskir stjórnmálamenn virðast hreinlega ekki skilja – eða ekki vilja skilja – hugtakið pólitísk ábyrgð.
Það er einmitt ekki spurning um lagalega ráðherraábyrgð, heldur um það að kjörnir fulltrúar hljóta vald sitt gegn því að axla ábyrgð á þeim málefnum sem undir þá heyra. Ekki bara ábyrgð á því að sleppa því að brjóta beinlínis lög eða kollsteypa samfélaginu upp á eigin spýtur, heldur ábyrgð á því að þeirra málaflokki farnist vel, ábyrgð á undirmönnum sínum í stjórnsýslunni og ábyrgð umfram hinn almenna borgara á sannsögli, sanngirni, heiðarleika og fagmennsku í sínu starfi.
Ef ráðherrar bregðast þessari ábyrgð þá eiga þeir einfaldlega að víkja; það er grundvallarregla í fulltrúalýðræðiskerfinu og gerir ekki ráð fyrir því að ráðherrar brjóti vísvitandi af sér sjálfir. Og það að verða ráðherra yfir öðru ráðuneyti kallast ekki að axla pólitíska ábyrgð.
Sorgleg niðurstaða
Sumir gera því skóna að Gísli Freyr hafi verið látinn taka fallið fyrir Hönnu Birnu, sem hafi þvert á hans orð verið viðriðin umræddan leka frá upphafi, og þó erfitt sé að verjast grunsemdum um það er erfitt að fullyrða nokkuð í þeim efnum.
Það er enda alger óþarfi; Hanna ber pólitíska ábyrgð á saknæmu atferli pólitísks aðstoðarmanns hennar í starfi, alveg óháð aðkomu hennar sjálfrar og lagalegri ábyrgð á því. Hún ber ábyrgð á því að brotið hafi verið á hælisleitendum í málsmeðferð ráðuneytis hennar og hún ber ábyrgð á því að hafa látið augljósa sekt aðstoðarmannsins viðgangast undir hennar vörn í heilt ár.
Hún gerði ekki bara mistök, heldur fór hún langt út fyrir valdmörk sín og eðlilega stjórnsýslu þegar hún krafðist þess að blaðamenn yrðu reknir fyrir að fjalla um málefni hennar, þegar hún sat yfir og gagnrýndi ítrekað rannsókn lögreglu á henni sjálfri og þegar hún beitti sér harkalega gegn hverjum þeim sem vogaði sér að gagnrýna hana. Hún hefur algjörlega brugðist trausti meginþorra almennings með óheiðarlegri framgöngu, ótrúverðugum varnarrökum og ítrekuðum ósannindum í þessu alvarlega máli.
Það hefur ekki veitt mér neina ánægju að verða vitni að framgöngu Hönnu Birnu undanfarið ár; stjórnmálamanns sem ég lengi batt vonir við sem heiðarlegan og hófsaman framtíðarleiðtoga í íslenskum stjórnmálum. Staðreynd málsins er ekkert gleðileg, en hún er algjörlega æpandi ljós:
Hún verður að jæja.