Þeir Pólverjar sem ég tala við eru skíthræddir þessa dagana. Þá grunar að Rússland ætli sér að hneppa Pólland undir sitt vald. Hvort svo er í raun og veru veit enginn utan Kremlar en segja má að ákveðin lína hafi verið dregin þegar Sergei Lavrov, utanríkisráðherra Rússlands, bauð Pólverjum að löndin gætu skipt með sér Úkraínu til helminga. Pólska ríkisstjórnin svaraði mjög skýrt að það væri alls ekki til umræðu, enda minnti atvikið helst til mikið á samtal milli Neville Chamberlains og Adolfs Hitlers um árið. Pólverjar þekkja mannkynssöguna vel.
Neville Chamberlain og Adolf Hitler.
Fyrir vikið eru fjölmargir Pólverjar nú í herþjálfun í frítíma sínum og á eigin kostnað því herinn getur ekki tekið við nema ákveðnum fjölda.
Ekki er hægt að eyða nema ákveðinni upphæð til varna áður en Evrópusambandið fer að kvarta. Evrópusambandslönd mega nefnilega ekki vera með meira en 3% fjárlagahalla.
Sama er að hrjá Rúmeníu. Rúmenar eru ólíkir Pólverjum og íbúum Eystrasaltslandanna að því leyti að þeir búast ekki við rússneskri innrás. En samt sem áður stundar rúmenski herinn nú gegndarlausar heræfingar, og hafa allir flokkar á rúmenska þinginu gert með sér samkomulag í fjórum liðum: 1) að auka skuli varnarútgjöld upp í 2% af vergri þjóðarframleiðslu fyrir 2017, 2) að halda skuli því viðbúnaðarstigi í tíu ár að lágmarki, 3) að auka enn frekar varnargetuna sé ráðrúm til þess, og 4) að þróa samninga um varnarsamstarf með erlendum fyrirtækjum. Rúmenar fóru einnig fram á það við Evrópusambandið að varnarmál yrðu gerð að undantekningu frá 3% hallamörkunum, en Angela Merkel beitt neitunarvaldi sínu í þeirri atkvæðagreiðslu.
Ástæðan fyrir vígbúnaði Rúmena er Moldóva.
Moldóva hefur verið þrætuepli milli Rússa og Rúmeníu í rúmlega tvö hundruð ár. Þetta fátæka landlukta ríki, sem er með um hálfa verga þjóðarframleiðslu á við Ísland þrátt fyrir að hafa rúmlega tífaldan íbúafjölda, hefur ítrekað verið peð í utanríkisstefnu Rússlands.
Íbúar Moldóvu eru upp til hópa rúmenskir að uppruna og tala rúmensku. Minnihluti Moldóvubúa talar rússnesku en enginn gengst við því núorðið að tala „moldóvsku“, mál sem Sovétríkin fundu upp til að reyna að stía í sundur Moldóvu og Rúmeníu. Ekki svo að skilja að það hafi virkað: þegar landið hóf sjálfstæðisbaráttu sína 1989 var rúmenski fáninn dreginn að húni við þingið.
Síðastliðið sumar gerði Moldóva samning um viðskiptasamstarf við Evrópusambandið, sem olli töluverðri bræði í Rússlandi. Sergei Lavrov hefur sagt berum orðum að Úkraína, Hvítarússland og Moldóva séu „eign“ Rússlands og var Rússum því eðlilega órótt að „eign“ þeirra væri að taka sjálfstæðar ákvarðanir án þeirra leyfis.
Þetta varð til þess að Rússar hættu að flytja inn vín og aðrar vörur frá Moldóvu og fóru að efla áhrif sín í Transnistríu, sem voru þó nokkur fyrir.
Transnistría er örmjótt sjálfstjórnarhérað í Moldóvu og afmarkast af ánni Nistru í vestri og landamærum Úkraínu í austri.
Þar er rússneski herinn búinn að koma sér fyrir í hlutverki friðargæsluliða, þó ekki sé augljóst hvern er verið að vernda fyrir hverjum: aðeins um 25% íbúa Transnistríu eru af rússneskum ættum, afgangurinn eru Rúmenar eða Úkraínubúar. En fyrir vikið er Transnistria ein helsta smyglmiðstöð vopna og vímuefna í Evrópu. (Kollegar mínir keyptu sprengjuvörpu þaðan ekki alls fyrir löngu — heillöng saga.)
– – –
Það er ástæða til að spyrja sig hvert þetta stefni allt saman. Mig langar rosalega til að vera bara sanngjarn og segja sem svo að Rússar séu bara að gæta hagsmuna sinna, enda standi þeir frammi fyrir ógnum úr vestri í formi Evrópusambandsins og Bandaríkjanna. En það er bara ekki rétt. Það sem er að gerast í Austur-Úkraínu er ekki á nokkurn hátt skynsamleg eða eðlileg viðbrögð við neinu sem Evrópusambandið eða Bandaríkin hafa gert.
Samsæriskenningarnar um að byltingin í Úkraínu hafi verið fasistabylting kostuð af bandaríska ríkinu standast bara enga skoðun. Vinir mínir sem börðust í úkraínsku byltingunni voru ekki á launum hjá neinum.
Áróðursstríðið er miskunnarlaust beggja vegna borðsins: eftir að Rússar hertóku Krímskaga var landamærum komið upp. Vinur minn frá Krímskaga, sem býr í Kíev, þurfti að ganga þrjá kílómetra milli landamærastöðva til að geta heimsótt foreldra sína, því allar samgöngur yfir landamærin liggja niðri. Svona eins og gengur og gerist milli landa, er það ekki? En þegar þangað var komið kom í ljós að mörg bandarísk fyrirtæki, þar á meðal Google, hafa lokað á alla þjónustu við Krímskagann, eins og það sé einhvern veginn vestrænt hagsmunamál að íbúum skagans sé refsað með þjónusturofi fyrir að hafa fengið úthlutað nýju þjóðerni.
Í allri þessari ringulreið er engin leið að sjá neitt fyrir. Það er þegar orðin staðreynd að nýtt kalt stríð er hafið, en mér er enn óljóst hver græðir mest á slíku ástandi. Þetta virðist vera skapað aðallega af þjóðernisrembingi í bland við hagsmunapot ákveðinna auðmanna.
En við vitum ekki hvert þetta stefnir. Við vitum að hræðslan er raunveruleg. Fólk er dauðhrætt.
Það væri því kannski gagnlegra að spyrja sig hvað hægt sé að gera til að draga úr þessu ástandi áður en það ágerist. Ýmislegt kemur upp í hugann, en þær hugsanir eru mjög litaðar af því hvaðan ég kem og hvernig ég horfi á taflborðið.
Í fyrsta lagi er líklega gott að pólski herinn haldi áfram þeim æfingum í samráði við NATÓ sem hafa verið haldnar undanfarna mánuði, þar sem landgönguliðar og brynsveitir fara á hraðferð frá Þýskalandi, gegnum Pólland til Litháen, og til baka. Þetta er auðvitað bara sýndarmennska, en þetta er gagnleg sýndarmennska – allavega í bili. Gamla spekin er að maður eigi að tala hljóðlega en halda á stórri spýtu. Ég er engan veginn hrifinn af hervæðingu en það er nauðsynlegt að eiga spýtuna til vara.
„Fjölmargir Pólverjar er nú í herþjálfun í frítíma sínum og á eigin kostnað. Ljósmynd Reuters
Annað sem væri gott væri að Evrópusambandið myndi semja við Moldóvu um nánari samvinnu, meðal annars á sviði landamæravörslu. Það myndi gera Moldóvu kleift að óska eftir aðstoð Frontex (landamæragæslu Evrópusambandsins) við landamæravörslu meðfram sínum landamærum – það er að segja, í Transnístríu. Það myndi minnka til muna vopnasmygl um alla Evrópu, og til Úkraínu, og um leið draga úr getu Rússa til að athafna sig í Suður-Úkraínu.
Slík aðgerð myndi þó líklega reita Rússa til reiði með ófyrirsjáanlegum afleiðingum. Það væri best að fara sér hægt, en ekki of hægt.
Þriðja atriðið, og kannski það mikilvægasta, væri að Schengen kæmi sér saman um að bjóða rússneskum ríkisborgurum upp á vegabréfsáritun við komuna, frekar en að þurfa að sækja um vegabréfsáritun fyrirfram (skriffinnskuferli sem hefur gert marga gráhærða). Það var í gangi áætlun um að opna á vegabréfsáritanalausar ferðir Rússa um Schengen þangað til að Rússar réðust inn í Krím, þá var allt sett á stopp. Það er áætlun í gangi um þetta í ESB, en hún er ekki lagalega bindandi. Að einfalda vegabréfsáritunarferlið myndi gera töluvert fleiri Rússum en ella kleift að ferðast til Evrópu, sem gæti, ef vel væri að staðið, aukið skilning og dregið úr óttanum sem ríkir milli svæðanna.
Tortryggni elur af sér tortryggni og það er sennilega fátt sem myndi gera heiminn að betri stað í núverandi ástandi en að fólk lærði að umgangast hvert annað.
Köld stríð eru nefnilega upplýsingastríð fyrst og fremst. Þau þrífast best í myrkrinu. Þau nærast á vanþekkingu almennings og baða sig í hræðslu þeirra. Ef Evrópa hefur áhuga á að koma í veg fyrir að allt fari til fjandans á „austurvígsstöðum“ þá verður að úrelda óttann.