Fyrirsögnin er kaldhæðin eins og við víkjum að síðar. „Kaldhæðni er ónotaleg aðferð við að segja sannleikann,“ sagði Lillian Hellman. Já, það eru til margar aðferðir við að segja sannleikann þegar kemur að eineltisumræðunni. Þá gildir einu hvort um er að ræða þá sem beita aðra einelti, foreldra barnanna sem um ræðir og kennara, skólastjórnendur og aðra starfsmenn. En það finnast auðvitað, og sem betur fer oftast, einstaklingar sem koma sér bara beint að efninu, þeim virðist þó fara fækkandi af ýmsum ástæðum.
Nýlega sá ég færslu og umfjöllun í fjölmiðlum af Facebooksíðu Soffíu Vagnsdóttur fræðslufulltrúa Norðurlands eystri, fyrrverandi skólastjóra Grunnskólans í Bolungarvík og fálkaorðuþega fyrir framlag sitt til félagsmála og menningar á Bolungarvík. Þar kvaðst Soffía vera búin að fá nóg af eineltisumræðunni; raunar var henni svolítið misboðið og átti hún þar við þá neikvæðu mynd og umræðuhefð sem alltaf væri dregin upp í stað þess að kenna börnum frekar gömlu góðu „þjóðgildin“ og svo telur hún þau upp: kærleik, samkennd, samlíðan, hjálpsemi, heiðarleika, réttlæti og mannréttindi.
Þessi gildi má öll toga sundur og saman, draga úr og bæta við o.s.frv., því hvað sem Soffíu eða mér finnst þá upplifum við ekki sama kraftinn í orðunum, það er nú máttur tungumálsins og skilningsins á því. Sama gildir um tilfinningar, þar er frumskógur upplifana, misjafn eftir því hver á í hlut, orð og setningar sem má raða með ýmsum hætti til þess að reyna að útskýra líðan sína eða framkomu, og sama gildir um kaldhæðnina. Svo virðist sem samfélagið sé alltaf að reyna að staðla líðan barna og setja hana í einhverskonar form eða kerfi sem auðvelt er fyrir skólastjórann, kennarann, foreldrið og fræðslufulltrúann að takast á við í vinnunni. En tilfinningar og upplifanir verða ekki færðar í excel-skjal, aldrei.
Það eru til margar aðferðir við að segja sannleikann og það vita börn sem fylgjast með umræðuhefð þeirra sem eldri eru. Börn sjá í gegnum hluti eins og „Þjóðgildi” eða „Fallegt bros er eins og sætt kandíflos”. Þau eru hrein og bein, ef þau meiða sig þá segja þau hátt og skýrt „ÁÁÁÁÁÁIIII!“ en þegar pabbi meiðir sig þá segir hann ekki neitt því hann er að sýna styrk, fer svo inn í þvottahús og sparkar svo í þurrkarann. Okkur er nefnilega kennt svo snemma að finna leiðina í kringum sannleikann: „Ekki vera alltaf að segja svona.“ – „Hættu nú að grenja,“ (sagt með neikvæðum tóni) – „Byrjaðu nú ekki á þessu“ o.s.frv.
En hvers vegna erum við svona upptekin af því að reyna stöðugt að finna upp nýjar aðferðir við að fara í kringum hlutina? Hvers vegna er enginn fræðslufulltrúi eða skólastjóri í heiminum búin/nn að finna upp hina einföldu og réttu leið til að takast á við einelti? Er það kannski vegna þess að það ganga bara allir um með fallegt bros eins og kandýflos þegar þeir heyra „ÁÁÁÁÁÁIIIII“ og setja puttana í eyrun, loka augunum og beita fyrir sig tilvitnunum eins og: „Hertu nú upp hugann“ eða „Þetta var nú ekkert alvarlegt“ eða „Enginn verður óbarinn biskup“ og það sem oftast er notað: „Það er öllum hollt að verða fyrir smá mótlæti.“ Allar þessar kaldhæðnu aðferðir sem notaðar eru til þess að þurfa ekki að takast á við alvarlegt mál: Líðan einstaklings.
Soffía tekur skýrt fram að hún sé alls ekki að tala sem fræðslufulltrúi heldur sé þetta hennar persónulega skoðun. Það er þó alveg á hreinu að hún er að gagnrýna aðferðir og málaflokk sem klárlega heyrir undir hennar starf. Rétt eins og leikari sem fer á sýningu kemst hún ekki í vinnuna og aftur heim án Soffíu Vagnsdóttur.
En þá spyr ég mig þeirrar kjarnaspurningar sem virðist brenna á Soffíu í þessari færslu og fleirum: Hefur eitthvað áunnist með umræðunni?
Fyrir mér liggur svarið í augum uppi: Sé horft til síðustu 15 ára er svarið já. Ekki er um að villast að eineltismálum hefur víðast hvar verið komið í einhverskonar farveg sem áður var ekki til staðar og hafa börn nú í flestum tilfellum í einhver hús að venda með sín mál og líðan. Það er ekki bara breyting til batnaðar heldur hrein og klár nýjung í skólakerfinu.
Allir skólar þurfa nú, að tilskipan ráðherra, að vera með svokölluð eineltisteymi sem vinna samkvæmt sérstakti eineltisáætlun sem skólar verða að hafa. Olweusaráætlun er komin í meira en 100 skóla landsins en aðrir skólar kjósa að notast við sitt eigið kerfi. Sú vitundarvakning sem varð hér rétt upp úr aldamótum hefur ekki farið fram hjá nokkrum manni.
Rannsóknir, bækur, heimildarmyndir og leiknar bíómyndir hafa verið gefnar út og lög um einelti á vinnustað litið dagsins ljós með tilheyrandi umbótum fyrir atvinnulífið. Áhrifin sýna betri líðan og betri brag í samfélaginu að mörgu leyti. Áfram gæti ég lengi talið en læt þetta duga.
Það kemur því ekki bara á óvart heldur beinlínis stingur í hjartastað að lesa það að fákaorðuhafinn og fræðslufulltrúinn skuli halda því blákalt fram að lítið sem ekkert hafi áunnist með eineltisumræðu síðustu ára. „Öll þessi gríðarlega umræða og vinna í skólum, á vinnustöðum, í samfélaginu öllu um einelti og neikvæð samskipti virðist bara engu hafa skilað,” segir Soffía. Það kann að vera að málin hafi verið henni erfið á Bolungarvík, enda fékk hún þar yfir sig fjöldamörg mál sem foreldrar voru afar ósáttir við að fengju ekki betri afgreiðslu en raun bar vitni. Ég skal ekkert fullyrða um ástæður þess, en kann það að vera vegna þess að Soffía hafi ekki haft styrk til að takast á við sannleikann, horfa upp á þá staðreynd að einelti er raunverulegt, andlegt ofbeldi sem þrífst á Bolungarvík sem annarstaðar?
Er átakið sem Soffía setti á laggirnar í Bolungarvík: „Fallegt Bros er Eins og Candýfloss“ einungis aðferð til að fara í kringum veruleikann og þurfa ekki að takast á við hann? Ég skal ekkert fullyrða um það en Soffía skrifaði einmitt á Facebooksíðu sína: „Snúum þessu í jákvæða nálgun, tölum um og kennum og kynnum þjóðgildin og notum svo listina til að krydda þetta með. Ég hef þá trú að útkoman geti orðið miklu betri.“
Átak Erindis og söfnunin Á Allra Vörum gekk vel og sýndi okkur myndbönd og frásagnir sem eru frá Íslandi, byggð á sönnum sögum en ekki einhverri sykurhúðaðri veröld sem er ekki til, þar sem sannleikanum er snúið í einhverja jákvæða nálgun og kryddaður með listum. Það er vissulega oft óþægilegt að horfa á sannleikann, alveg eins og það var erfitt að horfa á barnslíkin á sólarströnd Tyrklands, sem var dæmi um afneitun umheimsins. Það er líka erfitt að horfa upp á hið rétta andlit samfélagsins sem við búum í.
Bros getur vissulega dimmu í dagsljós breytt, en þá þarf að hætta að snúa út úr öllu sem sagt er endalaust. Í því er fólgið hættulegt samfélagsmein. Ef við tölum ekki um það opinskátt náum við aldrei árangri. Við verðum öll hætta að setja hlutina í eitthvert kerfi, nefndir og stjórnir sem einungis ákveða að ekkert sé hægt að gera. Þá fyrst förum við að trúa því að sú tilfinning útilokunar og einmanaleika sem býr í brjósti okkar þegar við erum lögð í einelti sé bara „neikvæðni“ eða samskiptavandi sem sé eðlilegur. Við hættum að heilsa sjálfum okkur úti á götu á meðan hinir brosa breytt.
„Ef til er einhver sem aldrei er talað við og aldrei um, þá hlýtur hann að hverfa smátt og smátt og hætta að þora að trúa því að hann sé til í raun og veru.“
(Tove Jansson: Eyjan hans múmínpabba – Þýðing Steinunn Briem).