Kvikmynd Björns B. Björnssonar um Jóhönnu Sigurðardóttur er merkileg heimild um íslensk stjórnmál og ákaflega áhugaverð nærmynd af einum af okkar merkustu stjórnmálamönnum.
Jóhanna – síðasta orrustan snýst að mestu um síðustu mánuði ríkisstjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur og ósigur hennar í stjórnarskrármálinu. Björn fær að fylgja Jóhönnu í amstri forsætisráðherra, einkum þó á milli funda því stjórnmálamönnum er sérlega annt um að engar heimildir verði til um dagleg störf þeirra. Allir alvöru fundir eru lokaðir, engin samtöl tekin upp og allir viðstaddir eru ávallt bundnir trúnaði sem þeir taka mjög hátíðlega. Þannig er myndatökumanni ávallt vísað út þegar fundir hefjast fyrir alvöru, öll alvöru samtöl sem kunna að hafa verið tekin upp eru klippt úr myndinni og engin átök af neinu tagi eru sýnd með beinum hætti. Engin ákvörðun er tekin í myndinni, við megum ekki verða vitni að slíku. Útkoman er skemmtileg svipmynd af firringu stjórnmálanna, tómarúminu sem ríkisstjórnir mynda um sjálfar sig og skynlausum heimi þess fólks sem vinnur öll sín störf með leynd. Það áhugaverðasta við þessa kvikmynd er það sem ekki má sýna.
Kvikmyndin Jóhanna er vissulega verk Björns og hans fólks, en það er erfitt að líta framhjá hlut Jóhönnu Sigurðardóttur í verkinu. Hvort hún leitaði beinlínis til kvikmyndagerðarmannsins til þess að fá hana gerða veit ég ekki, en það er augljóst að hér er sagan sögð með samþykki og virkri þátttöku aðalpersónunnar. Þetta er einskonar sjálfsævisaga eða „samþykkt ævisaga“, þar sem leikstjórinn fer sérlega mjúkum höndum um Jóhönnu sjálfa og gætir þess einnig að halla hvergi á nokkra aðra manneskju. Nema auðvitað Árna Pál Árnason og kannski Þór Saari, sem fær skringilega stóran sess í sögunni sem einhverskonar trúður eða hirðfífl. Afleiðing þessa er óhjákvæmilega að kvikmyndin er dálítið rýr af innsýn í íslensk stjórnmál og nánast alveg innihaldslaus um helstu persónur og leikendur á þeim vettvangi. Við sjáum að Svandís Svavarsdóttir og Katrín Jakobsdóttir eru kammó týpur, Össur Skarphéðinsson er hrokahundur sem mætir alltaf síðastur á fundi og Steingrímur Sigfússon er sennilega dálítið leiðinlegur. Sigmundur Davíð hefur fitnað verulega á þessu kjörtímabili.
Samfylkingin er algerlega ósýnileg í myndinni. Hlutverk hins alltumlykjandi aðstoðarmanns Jóhönnu virðist felast í að segja „já“ og „ókei“ og láta Jóhönnu vita að allir séu brjálaðir út í Árna Pál. Og myndin er að mörgu leyti fyrst og fremst fyrir innvígða, þar sem hún krefst mikillar þekkingar á íslenskum stjórnmálum til að vera skiljanleg eða skemmtileg. Svo til engar skýringar eru gefnar, hvorki á ástandinu almennt eða einstökum málum, og virðist gengið út frá því að allir viti í raun allt sem máli skiptir. Að þessu leyti er myndin dálítið eins og skilti við íslenska þjóðvegi, við göngum út frá því að allir viti hvar Selfoss er og skrifum “Vík” á skiltið. Þetta skýringarleysi er mikil blessun fyrir hina innvígðu en takmarkar myndina verulega. Fyrir marga er hún í raun bara mjög löng grein í Séð og heyrt, án skandala, ástar og skilnaða.
Jóhanna sjálf er áhugaverður karakter. Það þekkja hana fáir en hún nýtur trausts og virðingar margra. Það skilur hana í raun enginn, nema hugsanlega konan hennar og mögulega aðstoðarmaður hennar, Hrannar Björn Arnarsson, sem fylgir henni hvert fótmál og stendur með henni gegnum þykkt og þunnt. Hann er að sjálfsögðu bundinn slíkum trúnaði að fátt er á honum að græða. Þrátt fyrir þetta tekst að veita allnokkra innsýn í Jóhönnu sem manneskju, en það er dálítið eins og það sé óvart. Hún er afar lokuð manneskja og óvenjulegur pólitíkus, næstum alveg laus við þá persónutöfra sem hefðbundnir stjórnmálamenn lifa á. Hún er vanmetinn húmoristi en ofmetinn verkstjóri, heiðarleg en einstaklega spör á upplýsingar. Hún hugsar nánast eingöngu í lausnum og hefur afar takmarkaðan áhuga á ferlinu sjálfu, plottum, vegtyllum og trixum. Einn margra gullmola í þessari mynd kemur þegar Össur Skarphéðinsson blikkar Þór Saari eftir að hafa gabbað hann frá því að fella ríkisstjórnina. Þau sitja hlið við hlið í þingsal, Össur og Jóhanna, og skellihlæja þegar hann er farinn en það er augljóst hver átti hugmyndina. Þór dró vantrauststillögu sína til baka af því hann hélt að hún yrði felld. Össur vissi að hún yrði samþykkt og heimtaði atkvæðagreiðslu strax til að gabba Þór, sem ályktaði að þau væru búin að tryggja nægan stuðning. Jóhanna er einskonar áhorfandi að þessum leik, hennar eina áhugamál var að sitja út kjörtímabilið.
Eitt, sem vitað er um Jóhönnu Sigurðardóttur, er að henni er sérlega annt um eftirmæli sín. Að þessu leyti er hún dæmigerður stjórnmálamaður. Hún virðist hafa séð hvert stefndi og hafið undirbúning kvikmyndarinnar nokkru áður en hún lét af störfum sem formaður Samfylkingarinnar. Hún er með falinn hljóðnema þegar hún óskar Árna Páli til hamingju með sigurinn á hallærislegu sviði í Valsheimilinu. Hann er ótvírætt fórnarlamb þessarar kvikmyndar og erfitt að sjá annað en að það sé með ráðum gert.
Þungamiðjan í þessari kvikmynd er svokallað stjórnarskrármál, eða öllu heldur endalok þess á síðustu mánuðum ríkisstjórnar Samfylkingar og Vinstri grænna. Jóhönnu var ákaflega mikið í mun að skilja eftir sig nýja stjórnarskrá fyrir lýðveldið og vildi reyna til þrautar að knýja hana í gegnum þingið. Hún er þó merkilega fáorð um skoðanir sínar á grunnlögum landsins og hefur ekkert að segja um ástæður sínar fyrir þessu öllu saman. Á 90 mínútum lærum við ekki neitt um sýn hennar á stjórnskipan lýðveldis, hverju hún vilji breyta eða af hverju. Það er út af fyrir sig áhugavert að það sé gersamlega óskiljanlegt hvers vegna henni er stjórnarskráin slíkt hjartans mál. Vel má vera að leikstjórinn hafi einfaldlega ekki haft áhuga á að leita hér skýringa, en þar sem Jóhanna hefur ekki skýrt áhuga sinn svo nokkru nemi á öðrum vettvangi er ekki ólíklegt að myndin lýsi henni að þessu leyti af sanngirni. Hún vill einfaldlega nýja stjórnarskrá, henni finnst augljóst að við þurfum nýja stjórnarskrá og það væri stórkostlegur endir á skrykkjóttum stjórnmálferli. Hennar tími hefði svo sannarlega komið.
Nýr formaður Samfykingarinnar var á öðru máli. Hann hafði eðlilega engan áhuga á eftirmælum um Jóhönnu Sigurðardóttur en má hafa verulegar áhyggjur af eigin eftirmælum af þessari kvikmynd að dæma. Myndin dregur upp skelfilega mynd af Árna Páli sem flokksformanni, sem er varla búinn að sitja í mánuð þegar hann hefur glatað öllu trausti eigin þingflokks, samið af sér í öllum stærstu málum og steindrepið það allra stærsta, sem var stjórnarskráin. Af ástæðum sem enginn skilur hefur formaður Samfylkingarinnar nánast einræðisvald yfir stefnu flokksins og um leið og Árni Páll tók við Samfylkingunni virðist flokkurinn hreinlega hafa breyst í allt annan stjórnmálaflokk. Honum er umhugað um hefðir og vinnufrið, hann vill semja og byggja brýr og búa í haginn fyrir samstarf með nánast hverjum sem er. Í myndinni er hann hégómlegur, undirförull og yfirborðskenndur, en ekki síst hreinlega lélegur stjórnmálamaður. Á örfáum dögum tekst honum að brotlenda því erfiða kjörtimabili sem Jóhönnu Sigurðardóttur dreymdi um að yrði sitt glæsilega spjald í sögunni. Hann er í hlutverki Þórs Saari, en i þetta skiptið eru það Bjarni Benediktsson og Sigmundur Davíð Gunnlaugsson sem hlæja.
Öfugt við flesta stjórnmálamenn virðist Jóhanna Sigurðardóttir ekki hafa neitt gaman af að hlusta á sjálfa sig tala. Þetta kann að vera skýringin á því hversu lítið er um grunnupplýsingar í kvikmyndinni um hana, en þetta er líka hugsanlega hennar stærsti veikleiki sem stjórnmálamanns. Hvort sem Jóhönnu líkar betur eða verr dregur kvikmynd Björns upp allt annað en flatterandi mynd af henni sem forsætisráðherra. Hún virðist vera ákaflega mistækur verkstjóri, meira og minna ófær um að miðla sýn sinni til annarra, hafa afar takmarkaða stjórn á framvindu mála og einangrast mjög auðveldlega. Hún er dul og lokuð og á erfitt með að finna tilfinningum sínum farveg. Ræður hennar verða lítið annað en reiðilestrar, utan þær sem eru stofnanalegt þus. Leiftrandi er frú Jóhanna ekki, nema kannski að innan. Þessar takmarkanir Jóhönnu Sigurðardóttur koma glöggt fram í frásögn kvikmyndarinnar af framvindu stjórnarskrármálsins. Sjálfur forsætisráherrann birtist þar sem algerlega einangruð og ráðalaus manneskja, lömuð gagnvart eigin flokki og formanni og í litlum tengslum við pólitíska samherja eða andstæðinga. Hún endaði ein á þingi 1994 eftir ósigur fyrir Jóni Baldvini Hannibalssyni og hún lauk forsætisráðherratíð sinni ein.