Hinn háværi minnihluti.

Í umræðum á Alþingi (í klippingu Láru Hönnu) komu fram nokkrar áhugaverðar athugasemdir. Til að byrja með er talað um Íslandsmet í málþófi og í kjölfarið er fjallað um hvernig þinglok koma til með að vera. Hæstvirtur forsætisráðherra lætur falla:

„… háttvirtur þingflokksformaður vinstri grænna var að biðja um fund þar sem stjórnarliðar áttu að tilkynna stjórnarandstöðunni hvað við ætlum að bjóða henni […] við ætlum ekki að bjóða neitt. Ekkert. Stjórnarandstaðan getur talað hér þangað til að hún hefur fengið nóg, þegar hún hefur sett nægilega rækilegt Íslandsmet í málþófi. […] Ríkisstjórnin, eða fulltrúar hennar, ætlar ekki að mæta stjórnarandstöðu til að bjóða þeim eitthvað fyrir að standa í málþófi.“

Ef ég mætti minna hæstvirtann forsætisráðherra á fyrstu grein stjórnarskrárinnar:

„1. gr. Ísland er lýðveldi með þingbundinni stjórn.“

Ísland er ekki lýðveldi með ríkisstjórn, heldur þingbundinni stjórn. Kjósendur mæta á kjörstað og velja flokka og fólk innan þeirra til setu á alþingi, ekki í ríkisstjórn. Ríkisstjórnin starfar í umboði alþingis og hefur til þeirra verka völd sem forseti lýðveldisins eftirlætur þeim til framkvæmdaverka. Löggjöfin er alþingis. Fjárlagafrumvarpið eru lög. Það er á ábyrgð alþingis að fjalla um og samþykkja þau lög.

Allt í lagi, þá er það komið á hreint. Tökum næsta mál á dagskrá. Hvað á að „bjóða“ stjórnarandstöðunni? Byrjum aðeins á byrjuninni samt.

Sá háttur er hafður á að flokkar sem saman ná meirihluta þingsæta á alþingi rotta sig saman og mynda einhvern stjórnarmeirihluta, eins og það sé eitthvað sjálfsagt og eðlilegt. Í þessum stjórnarmyndunarviðræðum verður til einhvers konar stjórnarsáttmáli sem er mismikil afbökun á kosningaáróðri þeirra flokka sem saman standa að því plaggi, ákveðin lýðræðisþynning þar sem markmiðin eru ekki nákvæmlega þau sömu og kosið var um.

Afleiðingin af því er að allir aðrir flokkar, sama hvert fylgi þeirra er, eru með minnihluta þingsæta og úr verður einhvers konar valdabarátta meiri- og minnihluta þar sem hvor um sig vill berja sér hærra á brjóst til þess að eiga meira inni í næsta skipti sem þarf að afla atkvæða. Meirihlutinn getur í krafti þingsætafjölda komið í veg fyrir að nokkur mál minnihlutaflokka komist í umræðu eða þinglega meðferð, óháð því hvort um meirihlutamál þjóðarinnar sé að ræða eða ekki. Þessi meirihluti þingsæta ræður algerlega hvaða mál eru afgreidd í gegnum þingið, óháð því hvort viðkomandi mál passar inn í kosningaloforð og stjórnarsáttmála eða ekki.

Minnihlutinn þarf að komast nokkurn vegin svona með mál sín í gegnum þingið:

• Meirihlutinn er með þingforseta, sem ræður hvaða mál koma á dagskrá (í  smá samstarfi við flokka)
• Ef mál kemst á dagskrá þá er auðvelt að setja það á eftir einhverju þrætumáli sem minnihlutinn vill ekki að komist áfram. Þar af leiðandi, þó minnihlutamál komist á dagskrá, þá kemst það ekki endilega til umræðu.
• Ef minnihlutamálið kemst yfirleitt í umræðu þá er ekki þar með sagt að umræðan nái að klárast.
• Ef umræðan nær að klárast þá þarf að taka það á dagskrá nefndar (formenn nefnda eru flestir meirihlutaþingmenn).
• Ef málið kemst í umræðu í nefnd þá þarf það að hljóta samþykki út úr nefnd (meirihlutinn eru augljóslega með meirihluta atkvæða)
• Ef málið kemst úr nefnd þá þarf það að komast á dagskrá fyrir aðra umræðu, um það gilda sömu hindranir og útskýrðar eru að ofan.
• Ef málið kemst í gegnum aðra umræðu, á dagskrá fyrir þriðju og í gegnum þriðju umræðu – þá þarf það samt að komast í gegnum atkvæðagreiðslu þar sem meirihluti þingmanna er …

Fyrir meirihlutamál:

• Dagskrá? Ekkert mál.
• Í gegnum umræðu? Bara ef minnihlutinn tefur ekki málið.
• Í nefnd? Ekkert mál, ef minnihlutinn leyfir umræðunni að klárast.
• Í gegnum aðra, þriðju og atkvæðagreiðslu? Ekkert mál, ef minnihlutinn heldur einhvern tíma kjafti.

Aðferðin til þess að koma málum í gegnum þingið fer mjög mikið eftir því hvort málið komi frá meirihlutanum eða minnihlutanum. Allt ferlið er á móti málum sem minnihlutinn vill koma í gegn en bara málþóf getur stöðvað meirihlutamál. Hér er vert að staldra aðeins við og leggja áherslu á eitt risastórt BARA; málþóf þarf ekki að vera ómálefnalegt. Það getur verið fullkomlega lögmæt ástæða fyrir því að minnihlutinn ákveður að stöðva ferli máls í umræðum. Nýlegt dæmi um Þróunarsamvinnustofnun er eitt slíkt. Frumvarpið sjálft var svo illa unnið; þær ástæður sem voru gefnar fyrir því að leggja stofnunina niður stóðust enga rýni og voru meira að segja ekki studdar í greinargerðinni sjálfri, þvert á móti þá var því lýst hvernig þær ástæður og hvatar væru einungis „mögulegir ávinningar einhvern tíma í framtíðinni“ (ekki bein tilvitnun). Það hefði verið skömm fyrir Alþingi að samþykkja svo illa flutt frumvarp. Það geta vel verið til góðar ástæður fyrir því að leggja niður Þróunarsamvinnustofnun, það gleymdist bara að nefna þær.

Málþóf getur líka verið ómálefnalegt. Það getur til dæmis gerst að mikil umræða fari af stað um eitt mál, sem er ekkert endilega ætlunin að koma í veg fyrir heldur er verið að koma í veg fyrir að annað mál, sem er seinna á dagskránni, komist í umræðu. Fyrir því geta einnig verið málefnalegar ástæður – þær eru hins vegar ekkert svo voðalega heiðarlegar vegna þess að málin eru óskyld. En þarna er kjarni málsins, aðferðin til þess að stöðva ferli ákveðinna mála er svona einsleit vegna þess að það er eina leiðin. Þetta vita allir þingmenn og af því leiðir að öll störf þingsins eru lituð af þessari togstreitu á milli meirihlutans og minnihlutans og sú streita lýsir sér í því sem er almennt kallað málþóf. Málefnalegt eða ekki, þá er það eina tækið sem minnihlutinn hefur til þess að hafa áhrif á framgang mála á þingi; hvort sem það er til þess að stöðva ferli meirihlutamála eða til þess að búa sér til samningsstöðu fyrir sín mál.

Það er því mjög varhugavert að kvarta undan málþófi. Svo lengi sem það er bara ein aðferð sem minnihlutinn getur notað til þess að hafa áhrif á gang mála þá er ekkert nema eðlilegt að það tæki sé notað. Það sem skiptir máli er af hverju er verið að beita málþófi og hvort það sé málefnalegt eða ekki.

Meirihlutinn getur líka beitt málþófi. Eða réttara sagt látið minnihlutann beita málþófi fyrir sig, með því að setja inn mál sem vitað er að verður ekki hleypt í gegn óbreytt. Þá er tilgangurinn annað hvort pólitískur (sjáið vonda minnihlutann í málþófi) eða til þess að eyða tíma þangað til einhver stjórnarfrumvörp eru tilbúin til afgreiðslu.

Málþóf er einkenni þess að nokkrir þingflokkar geta rottað sig saman til þess að manna ríkisstjórn sem fer með framkvæmdavald. Svona eru aðstæðurnar, þeir sem spila ekki þann leik fá einfaldlega ekki að vera með af því að það eru engir aðrir möguleikar.

Málið er hins vegar að þetta þarf ekki að vera svona. Þess vegna hefur verið lögð áhersla á að þriðjungur þingmanna fái málskotsrétt. Þess vegna hefur verið lögð áhersla á að kjósendur fái líka málskotsrétt og frumkvæði til þess að kalla fram umræðu eða leggja fram frumvörp fyrir þingið. Fjölbreyttari tæki lyfta umræðunni upp úr þessari málþófsstreitu á milli meiri- og minnihlutans vegna þess að fleiri möguleikar breyta umræðunni úr því að vera málþóf yfir í, hvað sem er annað.

En nóg um málþóf, aftur að ummælum forsætisráðherra. Hann vill ekki „bjóða“ stjórnarandstöðunni neitt fyrir að standa í málþófi. Ég vil bara minna hæstvirtan forsætisráðherra á það að þeir flokkar sem mynduðu saman með sér ríkisstjórn úr meirihluta þingsæta (60,3%) fengu einungis 49,86% greiddra atkvæða á kjörstað í síðustu kosningum. Aðrir flokkar fengu 47,66% og 2,48% atkvæða var skilað auðum eða ógildum. Orð hæstvirts forsætisráðherra eiga því við þau 50,14% sem kusu hvorki hans stjórnmálaflokk né samstarfsflokk hans í ríkisstjórn. Það eru þeir kjósendur (50,14%) sem Sigmundur Davíð Gunnlaugsson vill ekki bjóða neitt. Það er í umboði þeirra kjósenda (47,66%) sem stjórnarandstaðan starfar í og eina tækið sem stjórnarandstaðan hefur til þess að koma málum fyrir þann hluta kosninga að er málþóf.

Forsætisráðherra mælir fyrir hinn háværa minnihluta (49,86%) sem býður afgangnum af þjóðinni ekki að borðinu heldur starir hann niður til þeirra með vanþóknun fyrir að nýta eina tækið sem minnihlutinn hefur til þess að hafa áhrif á gang mála þegar rök virka ekki.

Hér er vert að hafa í huga að rök virðast virka mjög lítið á þennan stjórnarmeirihluta, enda hafa ýmsir þingmenn þess meirihluta vísað í „hér voru kosningar og við ráðum“ eða „meirihlutinn ræður“ – klassísk rökvilla þar sem vísað er í vald máli til stuðnings. Það virðist því ekki skipta þennan meirihluta máli hvort rökin í málþófinu séu tæk eða ekki því þau virðast líta svo á að málþóf sé alltaf ómálefnalegt. Ef fólk býst ekki við rökum þá heyrir það heldur ekki rök. Það hlustar ekki. Ekki nóg með það, ef fólk lítur svo á að málþóf sé alltaf ómálefnalegt þá notar það sjálft ekki rök þegar það beitir því tæki.

Í stuttu máli. Forsætisráðherra lítur á málþófstækið sem ómálefnalega aðferð til þess að hafa áhrif á gang mála. Þar af leiðandi hvorki heyrir hann rökin né beitir rökum þegar málþófstækið er notað. Málþóf er eina aðferð þeirra flokka sem hafa minnihluta þingsæta til þess að hafa áhrif á mál meirihlutans og, með því, koma þeim málum á framframfæri sem kjósendur þeirra gáfu þeim umboð til þess að mæla fyrir. Að ásaka stjórnarandstöðuna um málþóf til þess eins að skemma fyrir er verulega þröngsýnt viðhorf og ber þess frekar vitni hvernig sá sem ásakar skilur það tæki sem málþóf er.

Málþóf er leiðinlegt tæki. Eina leiðin til þess að losna við það er að breyta aðstæðunum. Það er hægt að gera með því að hætta að láta vera svona sterk tengsl á milli einhvers meirihluta þingsæta á alþingi og ríkisstjórnar, til dæmis með því að vera með utan þings ráðherra. Það er hægt að gera með því að bæta við málskotsrétti þriðjungs þingmanna og þjóðarinnar. Það er hægt að gera með því að breyta því hvernig dagskrárstjórnarvaldið á alþingi virkar. Hins vegar hentar það menningu ákveðinna flokka að geta notað málþófstækið sem áróðurstól og á meðan það er eina leiðin til þess að hafa áhrif þá breytist það ekki.