Þrátt fyrir að ÁTVR hafi árum saman verið með hæstu einkunn í ánægjuvog Stjórnvísis, skili milljarði í hagnað til ríkisins og meirihluti svarenda í könnunum segist ekki vilja áfengi í verslanir hefur Sjálfstæðisflokkurinn gert það að höfuðmarkmiði sínu að koma áfengi í hendur fákeppnismarkaðs með matvöru.
Frumvarp Vilhjálms Árnasonar, þingmanns Sjálfstæðisflokksins, hefur áður farið fyrir þingið og ekki hlotið brautargengi. Frumvarpið hefur verið tætt í sundur á forsendum viðskiptafrelsis, lýðheilsusjónarmiða, barnaverndar og neytendasjónarmiða. Þá hefur verið bent á að frumvarpið hygli stærri aðilum á matvörumarkaði þar sem þegar er mikil fákeppni. Allt kemur þó fyrir ekki og frumvarpið skal gert að einhverju helsta baráttumáli viðskiptafrelsisins en aðeins í orði og út á við. Sjálfstæðisflokkurinn er í ríkisstjórnarsamstarfi við Framsóknarflokkinn sem er í andstöðu við breytingarnar. Þrátt fyrir gagnrýni og ábendingar var frumvarpið lagt fram nánast óbreytt að nýju á þessu þingi.
Sjálfstæðisflokkurinn leggur eins og áður mikla áherslu á að frumvarpið fari í gegn. Verk fylgja þó ekki orðum enda áralöng hefð fyrir því að óbreyttir þingmenn flokksins leggji fram frumvarp um sölu áfengis í verslunum. Þau frumvörp ná hins vegar aldrei fram að ganga og eru eins og í þetta skiptið ekki stjórnarfrumvörp enda í andstöðu við stefnu samstarfsflokksins og meirihluta þings.
Greinin heldur áfram hér að neðan.
Markaðshlutdeild verslana á Íslandi árið 2014 samkvæmt skýrslu Samkeppniseftirlitsins
Greinin heldur áfram hér að neðan.
Fákeppni á matvörumarkaði
Í skýrslu Samkeppniseftirlitisins um stöðu samkeppni á dagvörumarkaði sem kom út árið 2012 er fjallað um þá miklu samþjöppun sem er á markaði með matvöru. Vert er að taka fram að einhverjar breytingar hafa orðið síðan skýrslan kom út en heildarmyndin hefur lítið breyst. „Þrjár verslanasamstæður ráða langstærstum hluta dagvörumarkaðarins; Hagar sem reka verslanakeðjurnar Bónus og Hagkaup (ráku einnig 10-11 fram á árið 2011); Kaupás sem rekur Krónuna, Nóatún, 11-11 og Kjarval og að síðustu Samkaup sem reka Nettó, Kaskó, Samkaup-strax og Samkaup-úrval. Samanlögð hlutdeild þessara þriggja verslanasamstæðna var um 90% árið 2010. Skiptist hún þannig að Hagar voru með 53% hlut, Kaupás 21% og Samkaup 16%.“ Um mismunandi stöðu á höfuðborgarsvæðinu og svo landsbyggðinni segir Samkeppniseftirlitið: „Hagar voru með um 60% markaðshlutdeild á höfuðborgarsvæðinu á árinu 2010 en 42% hlut á landsbyggðinni. Kaupás var einnig með mun stærri hlut á höfuðborgarsvæðinu en á landsbyggðinni, eða 26% á móti 13%. Samkaup voru á hinn bóginn með einungis 5% hlut á höfuðborgarsvæðinu en sterka stöðu á landsbyggðinni, eða 35% hlut.“
Reykjavík vikublað fjallaði um fákeppni á smásölumarkaði með matvöru í ágúst árið 2014. Þar kemur fram að ekki bara séu tvö fyrirtæki alsráðandi í verslun á höfuðborgarsvæðinu heldur séu fyrirtækin raunar í eigu sömu viðskiptabanka. „Arion banki og sjóðir í eigu bankans eiga stóra hluti í bæði Högum, stærsta verslunarfyrirtæki landsins og Kaupási, en fyrirtækin tvö eru samanlagt með um 80 prósenta hlutdeild á matvörmarkaði á höfuðborgarsvæðinu. Lífeyrissjóðirnir Gildi, LSR og Festa eiga einnig stóra hluti í báðum fyrirtækjunum. Tryggingamiðstöðin á jafnframt hlut í báðum fyrirtækjum.“
Í mars 2015 birti Samkeppniseftirlitið svo uppfærða skýrslu um dagvörumarkað. Skýrslan byggir á upplýsingum úr rekstrarreikningi verslananna árið 2013 og 2014. „Hlutdeild Haga var um 48-49% en fyrirtækið rak árið 2014 alls 41 dagvöruverslun. Af verslanakeðjum var Bónus með hæstu hlutdeildina eða 38-39%. Hlutdeild Kaupáss var um 19-20% en þar af var hlutdeild Krónunnar 15-16%. Samkaup voru með 15-16% hlutdeild en þar af var hlutur Nettó 8-9% af heildarmarkaði. 10-11/Iceland var með 5-6%. Aðrar dagvöruverslanir sem hafa nokkra markaðshlutdeild eru Fjarðarkaup og Víðir en hlutdeild þeirra var á bilinu 1-3%. Ekki er um aðrar dagvöruverslanir að ræða sem hafa teljandi markaðshlutdeild.“ Af því leiðir að hlutdeild þriggja stærstu fyrirtækjanna er rétt rúm 80% á landinu öllu. Fákeppni á matvörumarkaði er líkleg til að leiða til hærra vöruverðs til neytenda. Þetta sést nokkuð berlega í skýrslu Samkeppniseftirlitsins þar sem kemur fram að hjá skráðum dagvörusmásölum erlendis er meðalarðsemi eigin fjár um 13% í Evrópu og um 11% í Bandaríkjunum, samanborið við 35%-40% hér á landi.
Viðskiptafrelsi með áfengi í umhverfi fákeppni um mat
Þorsteinn Sæmundsson, þingmaður Framsóknarflokksins, ræddi hringamyndun í smásölu matvæla á þingi í apríl árið 2014. Hann gerði yfirburðastöðu Kaupáss og Haga að umfjöllunarefni. „Nú eigum við Matvöruverslun Íslands hf. Það vill þannig til að ég var á fundi hjá SA núna á fimmtudaginn þar sem ágæt ung kona lýsti því hversu mikið ríkið seildist til áhrifa á því sem hún kallaði heilsumarkaðnum. Hún setti upp kökurit sem sýndi að ríkið réði 68% af því sem er kallað heilsumarkaðurinn, þ.e. Landspítalinn og önnur sjúkrahús sem ríkið rekur,“ sagði Þorsteinn. „En það hefði verið hægt að taka ríkið út úr þessu kökuriti og setja Haga/Kaupás í staðinn og þá hefðum við verið komin með ástandið á smásölumarkaðnum á Íslandi.
Nú efast ég ekki um að það góða starfsfólk sem er í Samkeppniseftirlitinu hafi byggt úrskurð sinn á gildandi lögum, ég efast ekki um það. Það bendir hins vegar til þess í mínum huga að breyta þurfi gildandi lögum. Það þarf að breyta samkeppnislögum þannig að svona hringamyndun verði ekki til á Íslandi.“ Þorsteinn er eins og áður segir þingmaður Framsóknarflokksins sem leiðir ríkisstjórnarsamstarfið við Sjálfstæðisflokk. Þá má benda á að forstjóri Samkeppniseftirlitsins er Páll Gunnar Pálsson, sonur Páls Péturssonar, fyrrverandi félagsmálaráðherra, eiginmans Sigrúnar Magnúsdóttur umhverfisráðherra. Það eru því fáir flokkar í jafn góðri stöðu til breytinga á samkeppnislögum.
Ekki er að sjá í stjórnarsáttmála Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins að til standi að fara í aðgerðir gegn hringamyndun. Þar segir raunar að koma eigi í veg fyrir að fjármálastofnanir „stjórni rekstrarfélögum til langs tíma“. En þar segir raunar einnig: „Ríkisstjórnin mun beita sér fyrir endurskoðun regluverks atvinnulífsins með einföldun og aukna skilvirkni þess að leiðarljósi. Markmið hennar verður að minnka skrifræði og einfalda samskipti við opinbera aðila um leið og kostnaði er haldið niðri.“ og áfram er haldið: „Sérstakt markmið er að engar nýjar íþyngjandi reglur verði innleiddar fyrir atvinnulífið án þess að um leið falli brott jafnveigamiklar kvaðir.“
Hagar og frumvarpið
Vilhjámur Árnason, þingmaður Sjálfstæðisflokksins og frummælandi áfengisfrumvarpsins.
Það er í samhengi fákeppni sem áfengisfrumvarpið er lagt fram. Raunar hefur Vilhjálmur verið sakaður um að hafa ekki samið frumvarpið á eigin spýtur heldur fengið það hjá Högum og lagt fram í eigin nafni. Finnur Árnason, forstjóri Haga, hafnaði ásökunum Kára Stefánssonar, forstjóra íslenskrar erfðagreiningar og upphafsmanns Endurreisnar, á hendur Vilhjálmi um slíkt. Í tilkynningu Haga er þvertekið fyrir samskipti við Vilhjálm vegna frumvarpsins. Sama hefur Vilhjálmur ítrekað gert. Þá kemur fram að Hagar styðji frumvarpið og telji það þjóðhagslega hagkvæmt. Í kjölfar væntinga um breytingar á smásölu áfengis hafa Hagar gefið út að fyrirtækið hyggist nú flytja inn áfengi sjálft. Fyrsta varan sem fyrirtækið ætlar að bjóða upp á sem heildsöluaðili áfengis er Euroshopper bjór. Fari frumvarp Vilhjálms í gegn hyggur fyrirtækið á sölu bjórsins í eigin verslunum. „Þetta er vörumerki sem við erum að selja í verslunum okkar. Við væntum þess að varan verði komin í sölu eftir ekki alltof margar vikur,“ sagði Finnur við Morgunblaðið um miðjan janúar. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem unnið hefur verið að sölu Euroshopper bjórsins hér á landi. Árið 2007 ætlaði Bónus sér að flytja bjórinn inn en þá eins og nú var frumvarp á þingi um breytingu á smásöluháttum áfengis.
Endalaust bjölluat og pólitísk látalæti
Frá árinu 2004 hafa þingmenn Sjálfstæðisflokksins átta sinnum lagt fram frumvarp um afnám á einkasölu ÁTVR á áfengi. Flokkurinn hefur ítrekað boðað til mikillar fjölmiðlaherferðar vegna málsins. Flokkur frelsisins hefur ályktað aftur og aftur að afnema skuli einkaleyfi Ríkisins af sölu áfengis í smásölu. Ungir Sjálfstæðismenn hafa oft og ítrekað sett á svið sölu áfengis í andstöðu við lögin. Þá hefur flokkurinn verið í ríkisstjórn alla jafna frá sjálfstæði. Frá árinu 1991 hefur flokkurinn verið í ríkisstjórn hvert einasta kjörtímabil ef frá er talin síðasta vinstristjórn. Þrátt fyrir það kemst málið aldrei neitt. Frumvörpin daga ávallt uppi á Alþingi. Nú er það svo að þingflokksformenn allra flokka semja um hvaða mál eru tekin og kláruð fyrir þinglok. Það er vísbending um þá alvöru sem flokkurinn setur að baki að aldrei sé gerð sú krafa þegar samið er um þinglok að málið sé klárað og fari til atkvæðagreiðslu.
Í þessu samhengi vekur athygli að þegar listi yfir þá sem í fortíðinni hafa stutt slíkt frumvarp með því að gerast meðflutningsmenn er skoðaður sést að bæði Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins og fjármálaráðherra sem og Illugi Gunnarsson, mennta- og menningamálaráðherra hafa stutt málið. Þá er hins vegar ekki að finna á nýframlögðu frumvarpi Vilhjálms. Af 19 þingmönnum flokksins eru tíu meðflutningsmenn á frumvarpinu þau Vilhjálmur Árnason, Unnur Brá Konráðsdóttir, Sigríður Á. Andersen, Hanna Birna Kristjánsdóttir, Ragnheiður Ríkharðsdóttir, Guðlaugur Þór Þórðarson, Brynjar Níelsson, Birgir Ármannsson, Jón Gunnarsson og Haraldur Benediktsson. Eftir sitja því allir ráðherra flokksins á þingi Bjarni, Illugi, Ragnheiður Elín Árnadóttir iðnaðar- og viðskiptaráðherra, Kristján Þór Júlíusson heilbrigðsmálaráðherra auk Valgerðar Gunnarsdóttur, Elínar Hirst, Ásmundar Friðrikssonar og Einars K. Guðfinnssonar þingforseta. Hvers vegna? Hvað varð um stuðning ráðherra?
Heyrir beint undir Bjarna
ÁTVR heyrir beint undir fjármálaráðherra. Stofnunin hefur ekki stjórn eins og margar aðrar stofnanir heldur skipar ráðherra Bjarni Benediktsson forstjóra. Bjarni hefur árum saman barist fyrir afnámi einkasölu ÁTVR. Hvað veldur því að hann sem ráðherra leggur frumarpið ekki fram sjálfur eða í það minnsta styður það?
Vilhjálmur lagði frumvarp sitt fyrst fram í september árið 2014. Mánuði síðar gekk málið til allsherjar- og menntamálanefndar sem óskaði umsagna. Nefndin afgreiddi málið úr nefndinni í mars með þremur minnihlutaálitum. Eftir það gerðist ekki neitt. Það er því ekki rétt sem haldið er fram að málið hafi sofnað í nefnd. Það sofnaði hjá þingflokksformanni Sjálfstæðisflokksins sem ekki kom því á dagskrá hjá forseta. Frumvarp Vilhjálms var þá og er enn einu sinni ekki annað en pólitískur leikur Sjálfstæðismanna sem vilja stilla sér upp sem flokki viðsiptafrelsis en öðrum sem óvinum þess. Vandinn er sá að sagan gengur einfaldlega ekki upp þegar litið er til gríðarlegrar fákeppni á því sem næst öllum sviðum atvinnulífsins. Sé áfengissala í verslanir jafn mikilvægt mál fyrir flokkinn og af er látið er óskiljanlegt hvers vegna málið dagar uppi hjá þingflokknum sjálfum sem berst ekki nægjanlega fyrir því að málið sé sett á dagskrá þingsins af forseta sem einnig er þingmaður flokksins.
Greinin heldur áfram hér að neðan.
Útsölustaðir ÁTVR
Greinin heldur áfram hér að neðan.
ÁTVR og ánægjan
Síðastliðin þrjú ár hefur ÁTVR verið með hæsta skor í ánægjuvog Stjórnvísi, félags um framsækna stjórnun. Samkvæmt öllum mælikvörðum er ÁTVR góður rekstur. Stofnunin skilar arði til ríkissjóðs, greiðir laun sem teljast nokkuð há miðað við smásölu, viðskiptavinir eru ánægðir og innan fyrirtækisins hefur myndast mikil þekking. Á ATVR eru ýmsar kvaðir umfram hefðbundin verslunarfyrirtæki. Í kjölfar breyttra neysluhátta hefur ÁTVR staðið fyrir menntun og aukinni þekkingu starfsfólks. Stofnunin skuldbindur sig til að hafa sama verð hvar sem er á landinu og hlýðir boðvaldi Alþingis og ráðherra um arð, álagningu og vöruúrval.
Meðal almennings hefur andstaðan við aflagningu ÁTVR aukist. Þá eru umsagnir frumvarpsins flestar á eina leið. Að það sé hrákasmíð og vanhugsað. Umboðsmaður barna, Landlæknir, Læknafélagið og Barnavernd gagnrýna öll frumvarpið á forsendu lýðheilsusjónarmiða. Félag Atvinnurekenda styður markmiðið en gagnrýnir frumvarpið harkalega. Jafnvel skoskir viskíframleiðendur hafa lýst andstöðu við frumvarpið og telja það ganga gegn hagsmunum sínum.
Greinin heldur áfram hér að neðan.
Greinin heldur áfram hér að neðan.
Ríkisrekstur er praktísk lausn sem ærir rétttrúnaðarmenn
ÁTVR setur sér það markmið að jafnvel í smæstu byggðum þar sem stofnunin rekur verslun séu um 150 vörutegundir á boðstólnum. Það þarf umtalsverða sjálfsblekkingu til að telja sér trú um að smáverslanir vítt og breitt um landið myndu leggja á sig þann metnað. Vilji ríkisstjórnarflokkarnir auka þjónustu á landsbyggðinni er það einfaldlega í þeirra hendi að setja slíka kvöð á ÁTVR. Frumvarp Vilhjálms byggir á hugmyndafræðilegum rétttrúnaði sem segir að ríkið sé til alls ómögulegt en einkaðilar standi framar á öllum sviðum. Vinsælar stofnanir eins og ÁTVR eru hættulegar slíkum kreddum. Þær þarf einfaldlega að eyðileggja.
Í viðtali við Reykjavík síðdegis í október síðastliðnum svaraði Vilhjálmur Árnason, flytjandi frumvarpsins, gagnrýni á þann veg að þjónusta og metnaður ÁTVR þýddi einfaldlega að ÁTVR væri að niðurgreiða þjónustu umfram hagnað. Einkaaðilar sem hann telur samkvæmt sama viðtali alltaf veita betri þjónustu myndu ekki gera slíkt enda væri ÁTVR að niðurgreiða áfengissölu með tóbakssölu. Raunin er sú að álagning ÁTVR er ákvörðuð af yfirvöldum eins og skattlagning og arðgreiðslur sem ákveðnar eru við framlagningu fjárlaga. Rökin halda því einfaldlega ekki. ÁTVR greiðir hagnað en er ekki baggi á ríkinu. Árið 2015 var arðurinn 1.5 milljarður samkvæmt ákvörðun fjárlaga. Fyrir 2016 er arðurinn svo ákveðinn milljarður. Það verð er í meira samræmi við það sem alla jafna hefur verið. Vegna frumvarpsins hefur Vilhjálmur ítrekað sagt að ÁTVR sé fjárhagslegur baggi á ríkinu. Áfengissmásala er um 19 milljarðar í veltu án virðisauka. Núverndi kerfi tekur þá veltu úr höndum kaupmanna.
Sú mýta að ÁTVR sé í raun rekið með bullandi en földu tapi á uppruna sinn frá baráttu Samtaka verslunar og þjónustu sem árum saman hafa haldið fram að tóbaksala niðurgreiði áfengið án þess þó að koma með haldbærar sannanir þess. „Varlega metið er tap ÁTVR af sölu áfengis á síðasta ári um 260 milljónir króna, en alls varð 473 milljón króna hagnaður af rekstri félagsins á síðasta ári,“ hefur Morgunblaðið eftir Sigurði Jónssyni, fyrrverandi formanni Samtaka verslunar og þjónustu, í óbeinni ræðu. „Kostnaður ÁTVR af sölu tóbaks getur ekki verið mikill að mati Sigurðar, sem reiknar með að hann nái ekki meira en 15% af heildarrekstrarkostnaði félagsins. Þessi sýn er byggð á getgátum ekki raunverulegum tölum. Í dag byggir umræðan á skýrslu fyrirtækisins Clever Data.
Furðuleg skýrsla
Erfitt er að horfa fram hjá ályktunargleði Clever Data og áróðurskenndu orðalagi í skýrslunni. Þannig er höfundum gjarnt að nefna „tíðar hækkanir áfengis- og tóbaksgjalds“ með tiltölulega reglulegu millibili. Þær hækkanir eru ákveðnar af yfrirvöldum. Þá gera skýrsluhöfundar mikið úr því að fjöldi verslana ÁTVR hafi haldist stöðugur þrátt fyrir að „sölutekjur af áfengi [hafi] lækkað á föstu verðlagi“. Þá gera höfundar skýrslunnar sér far um að geta sér til um meinta sóun vegna óselds eða útrunnins áfengis; „Velta má fyrir sér hvort því áfengi sé einfaldlega fargað og teljist sem tap í rekstri þar sem varan hefur nú þegar verið greidd og verður því væntanlega ekki skilað aftur til framleiðanda.“ Ekki skal fullyrt hér um endurgreiðslustefnu ÁTVR til birgja eða förgunarmál. Í viðskiptum eru afskriftir vegna óseldrar eða skemmdar vöru þekktar. Víða tíðkast að birgjar taki á sig slíkt tap sem og að smásala taki á sig tapið. Þá eru dæmi um að vörunni sé fargað af verslun þótt afskriftir séu hjá birgjum. Hvers vegna höfundar töldu mikilvægt að velta upp þessu atriði er illskiljanlegt.
ÁTVR hefur alfarið hafnað skýrslunni og niðurstöðu hennar. „Niðurstöður [skýrslunnar] eru vangaveltur sem eiga sér litla stoð í raunveruleikanum og ÁTVR hafnar þeim alfarið. ÁTVR hefur aldrei verið rekin með tapi frá því að áfengisgjöld og tóbaksgjöld voru aðskilin frá rekstrartekjum verslunarinnar,“ segir í tilkynningu stofnunarinnar.
Svara fullum hálsi
Clever Data svaraði yfirlýsingu ÁTVR fullum hálsi og stóð við niðurstöðu skýrslunnar. „Clever Data vann á dögunum úttekt á rekstrarsögu ÁTVR sem kynnt var í fjölmiðlum. Það sem helst kom á óvart við úrvinnsluna voru erfiðleikarnir við að nálgast nauðsynlegar rekstrarupplýsingar. Þó ÁTVR reki sögu sína allt til ársins 1922 er einungis að finna ársreikninga frá árinu 2000 á heimasíðu fyrirtækisins. Ársreikningar þessir eru jafnframt ekki sérlega upplýsandi en í þá vantar starfsmannaupplýsingar og rekstrargjöld vínbúða og tóbaksheildsölu. Til að vinna verkið vel úr hendi reyndi Clever Data, í samstarfi við aðra, að nálgast viðbótarupplýsingar hjá ÁTVR en uppskar ekki erindi sem erfiði. Því var ekki um annað að velja en að afla gagnanna annars staðar frá, meðal annars í ríkisreikningum, hjá Ríkisendurskoðun, í fjárlögum og þingskjölum.“ Þá gagnrýnir Clever Data ÁTVR fyrir skort á samvinnuvilja. „Það hlýtur að teljast ámælisvert að opinbert ríkisfyrirtæki veiti ekki aðgang að upplýsingum um rekstur sinn en hafni samt sem áður niðurstöðum úttektaraðila á þeim forsendum að þær séu vangaveltur sem eiga sér litla stoð í raunveruleikanum. Væri þá ekki ráð að veita okkur hjá Clever Data aðgang að áreiðanlegum upplýsingum um rekstur og gjöld svo hægt sé að draga upp skýrari mynd af starfsemi fyrirtækisins?“
ÁTVR hefur á móti bent á að fyrirtækið sé rekið sem ein heild og því séu ekki til tölur um nákvæmt hlutfall tóbaks og áfengis í öllum rekstri. Í ársskýrslu 2014 er þó að finna eftirfarandi upplýsingar: Tekjur af tóbaki voru um 9.5 milljarðar en 19 milljarðar af áfengi. Rekstrargjöld eru samtals 27,3 milljarðar á árinu, en þar af er vörunotkun tæplega 24,4 milljarðar. Vörunotkunin er sundurliðuð í ársreikningi: Áfengi um 16,3 milljarðar og tóbak um 8 milljarðar. Munurinn á tekjum og vörunotkun er því um rétt rúmlega fjórir milljarðar. Við bætast svo um þrír milljarðar í annan rekstrarkostnað sem er aðgreindur í ársreikningi á eftirfarandi máta; laun og launatengd gjöld, húsnæðiskostnaður, sölu- og dreifingarkostnaður, stjórnunar- og skrifstofukostnaður, annar rekstrarkostnaður og afskriftir. Tekjur áfengissölu umfram vörunotkun duga fyrir öllum launum og launatengdum gjöldum, húsnæði, sölu- og dreifingu og stjórnunar- og skrifstofukostnaði. Eftir standa afskriftir og liður sem heitir annar rekstrarkostnaður, samtals um 250 milljónir. Það verður að teljast vel í lagt að ætla tóbaki slíka framlegð stæði það eitt og sér undir öllum rekstri.
Greinin heldur áfram hér að neðan.
Greinin heldur áfram hér að neðan.
ÁTVR er ekki hefðbundið fyrirtæki
Ómögulegt er að fjalla um skýrslu Clever Data án þess að benda á að stærsti annmarki skýrslunnar er að tilgáta sú er skýrslan byggir á stenst ekki skoðun. ÁTVR er ríkisstofnun en ekki fyrirtæki á markaði. Sem slíkri er stofnuninni ætlaður „hagnaður“ í töluvert breiðari skilningi en fjárhagslegum hagnaði einum saman. ÁTVR er ætlað að skila hóflegum hagnaði til ríkissjóðs, sem stofnunin og gerir, stofnunin skal starfa í samræmi við áfengislög, tóbaksvarnarlög og stefnu stjórnvalda á hverjum tíma, koma af jafnræði fram við birgja og er lögum samkvæmt skuldbundin til að hafa sama vöruverð í verslunum sínum um allt land. Reglur um vöruúrval sem og innkaupareglur stofnunarinnar eru settar af ráðherra en ekki stofnuninni sjálfri.
Meginstoð í áfengisstefnu Íslendinga er að takmarka aðgengi að áfengi og framkvæmd þeirrar stefnu fer meðal annars fram með ríkiseinokun á smásölu áfengis. ÁTVR starfar í samræmi við áfengisstefnu stjórnvalda sem auk þess að takmarka aðgengi kveður á um að vernda skuli viðkvæma hópa fyrir skaðlegum áhrifum áfengis og annarra vímugjafa, koma í veg fyrir að ungmenni byrji að nota áfengi eða aðra vímugjafa, fækka þeim sem þróa með sér skaðlegt neyslumynstur áfengis eða annarra vímugjafa, tryggja aðgengi fólks, sem á í vanda vegna misnotkunar eða ávana, veita samfellda og samþætta þjónustu sem byggir á bestu þekkingu og kröfum um gæði, og draga úr skaða og fjölda dauðsfalla vegna eigin neyslu eða annarra á áfengi eða öðrum vímugjöfum. „Hagnaður“ ríkisstofnunarinnar er því einnig mældur í virkni á þessum sviðum. Þótt hlutafélög eigi að hámarka fjárhagslegan gróða hluthafa þá gilda einfaldlega ekki sömu lög um ríkisstofnanir. Ríkisrekstur er gagngert til til að veita þjónustu aðra en þá sem einkaðilar geta veitt. Ríkið er jöfnunartæki, setur stefnu og markmið. Stofnanir þess eru hluti af framkvæmdavaldinu.
Tilgáta Clever Data um að ÁTVR sé eins og hvert annað fyrirtæki með það markmið að hámarka fjárhagslegan arð er því einfaldlega röng og sé hún röng er erfitt að sjá gagnið í þeim ályktunum sem á eftir koma. Þá horfa höfundar fram hjá því að talsvert meiri kvaðir eru á ÁTVR í lögum um sölu áfengis og tóbaks þegar kemur að fræðslu og þjónustu við kaupendur áfengis en tóbaks. ÁTVR fer með heildsöludreifingu tóbaks og eftirlit með pakkningum og viðvörunum. Kvaðir um takmarkanir aðgengis og kostnaður vegna smásöludreifingar er settur á herðar verslana. ÁTVR fer þó með eftirlit með merkingum og hefur heimild til að rukka birgja tóbaks fyrir kostnaði vegna þess. Þá verður ekki horft fram hjá því að ÁTVR greiðir að jafnaði um milljarð á ári til ríkissjóðs eftir að skilyrðum laga og kvöðum á stofnunina er mætt. Það er staðreynd að ÁTVR skilar hagnaði og hefur gert það undanfarin ár.
Ekki uppgefið hver greiddi fyrir skýrsluna
Í samtali við Tímaritið MAN vegna umfjöllunar sem birtist í septembertölublaði ritsins sagði Svandís Nína Jónsdóttir, stjórnmálafræðingur og annar höfundur skýrslunnar, að um áætlað mat væri að ræða. Hún gat ekki sagt til um forsendur útreikninganna né mundi hún hvernig höfundar hefðu áætlað hver raunverulegur rekstrarkostnaður heildsölu á tóbaki væri. Svandís taldi samanburð á tölum ársins 2014 ekki gefa skýra mynd. Skoða þyrfti þróunina yfir lengra tímabil. Aðspurð hver hefði borgað fyrir gerð skýrslunnar sagðist hún ekki geta skýrt frá því. Kaupandi skýrslunnar hefði gert þann trúnað að skilyrði. Hún vildi ekki meina að ÁTVR væri að takmarka aðgang að áfengi og taldi ekki hægt að tala um hagnað ríkisstofnana í öðru samhengi en hlutafélaga. Þá sagði hún stofnunina sjálfa tala upp hagnað út frá arði til ríkisins. ÁTVR hefði því sjálft metið virði sitt út frá forsendum hagnaðar.
Greinin heldur áfram hér að neðan.
Greinin heldur áfram hér að neðan.
Takmarkað aðgengi
Stefna yfirvalda í vímuvörnum til ársins 2020 gerir takmörkun á aðgengi áfengis að lykilatriði. „Ein mikilvægasta aðgerðin til að draga úr skaðlegum áhrifum og vandamálum tengdum neyslu áfengis og annarra vímugjafa er að takmarka aðgengi. Það er meðal annars gert með aðhaldsaðgerðum varðandi sölufyrirkomulag áfengis, virku eftirliti með notkun lyfseðilsskyldra lyfja, öflugri löggæslu og virku tolleftirliti.“
Í umsögn Landlæknisembættisins við frumvarp Vilhjálms segir: „Á grundvelli bestu fáanlegra gagna og við skoðun á niðurstöðum rannsókna og ráðlegginga frá m.a. Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni um aðgerðir í áfengismálum er takmarkað aðgengi að áfengi ein skilvirkasta leiðin til að sporna við aukinni áfengisneyslu og um leið að draga úr þeim skaða sem getur hlotist af áfengisneyslu.“ Þá er vitnað til þess að í nýútgefinni handbók Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar um aðgerðir til skaðaminnkunar vegna áfengisneyslu er mælt gegn því að lönd sem búa við ríkiseinokun á sölu áfengis færi sig úr því kerfi og auki aðgengi að áfengi. Við þetta má svo bæta að Alþjóðaheilbrigðisstofnunin sendi landlækni bréf vegna frumvarpsins þar sem varað er við breytingum á smásölu áfengis í þá átt sem frumvarpið boðar. Í bréfinu kemur fram að áfengisneysla á Íslandi sé undir evrópsku meðaltali. Unglingadrykkja sé einhver sú lægsta sem finnist meðal aðildarlanda stofnunarinnar.
Lengri opnunartími og fleiri verslanir
Það skýtur skökku við að á sama tíma og áfengisstefna stjórnvalda er, og hefur verið árum saman, að draga úr aðgengi þá hefur opnunartími ÁTVR lengst, búðum fjölgað og ímyndarvinna fyrirtækisins verið nokkur. Óumdeilanlegt er að slíkt miðar að auknu aðgengi miðað við það sem fyrir er. Sú hefur í raun verið þróunin undanfarna áratugi og er hluti af pólitískri stöfnumörkun um að breyta neyslu áfengis. Markmiðið er að færa áfengisneyslu í hóflegra horf og úr sterkari drykkjum í léttara vín. Hugmyndin er sú að draga úr skaðlegum áhrifum mikillar ölvunar. Löng saga er fyrir takmörkunum á aðgengi áfengis á Íslandi.
Í umsögn ÁTVR vegna frumvarpsins segir að í Jónsbók frá árinu 1281 sé að finna bann við ölföngum í Lögréttu. Árið 1915 var lögformlegt bann sett við áfengi á Íslandi. Árið 1921 voru veittar undanþágur frá banninu sökum viðskiptahagsmuna Íslands. Spánverjar gerðu þá kröfu á Íslendinga að spænskt vín mætti selja hér á landi vegna sölu Íslendinga á sjávarfangi til Spánar. Áfengisverslun ríkisins er stofnuð í kjölfar þess að fjara fer undan áfengisbanninu. Fram til 1935 fór ríkið með einkaleyfi á innflutningi og sölu áfengis en einkaleyfi til innflutnings voru afnumin það ár. Árið 1954 var áfengiskaupaaldur lækkaður í 20 ár. Í þeim lögum kemur fram það lýðheilsumarkmið að ríkinu sé ætlað að takmarka aðgengi og vinna gegn misnotkun áfengis. Bjór var ekki leyfður fyrr en árið 1989.
Innganga Íslands í Evrópska efnahagssvæðið hafði breytingar á áfengislöggjöf í för með sér og í framhaldi var einkaleyfi ríkisins til áfengissölu nú aðeins takmarkað við smásölu áfengis en enn var heildsala tóbaks í höndum ÁTVR. Ísland, Noregur, Svíþjóð og Finnland hafa öll svipað fyrirkomulag við smásölu áfengis. Ríkisstjórnir landanna lýstu því öll við inngöngu í Evrópusambandið og Evrópska efnahagssvæðið að einkasala ríkisins á áfengi væri mikilvægur liður í lýðheilsustefnu landanna. Í Danmörku er áfengissala með svipuðum hætti og í mið- og suður Evrópu ef undanskildar eru Færeyjar sem eru með fyrirkomulag líkt og á Íslandi.
Aðgengi og neysla
Árið 2007 birti Hildigunnur Ólafsdóttir afbrotafræðingur, sem unnið hefur að rannsóknum á áfengismálum og í afbrotafræði, yfirlit yfir rannsóknir á breytingum áfengissölu í tímaritinu Stjórnmál og stjórnsýsla. „Nær allar rannsóknirnar sýna að í kjölfar einkavæðingar á áfengissölu hefur áfengisneysla aukist. Enn fremur er greint frá rannsóknum á breytingum á áfengissköttum, sem leiða í ljós að lækkun þeirra eykur áfengisneyslu og tjón af völdum áfengis,“ segir í greininni. Þá er farið yfir fjölda tilvika þar sem ríkisreknar áfengisverslanir með einokun voru einkavæddar með afnámi einokunarstöðu.
Aðeins nokkrir áratugir eru síðan ríkiseinokun á áfengissmásölu voru hið ráðandi kerfi í vestrænum heimi. Fjallað er um einkavæðingu slíkra kerfa og afnám einkasölu í grein Robins Room, eins höfundar bókarinnar Áfengi – engin venjuleg neysluvara, í tímaritinu Contemporary Drug Problems. Greinin sem ber heitið Þróun áfengiseinokunar og mikilvægi hennar fyrir lýðheilsu greinir frá því að ríkisreknar áfengiseinokunarverslanir hafi verið til allt frá 1650 til þess tíma sem markaðshyggja nútímans varð allsráðandi. Room segir áfengiseinokun skilvirka leið til að draga úr áfengisneyslu og skaðsemi hennar. Sögulega hafi einokunarverslanir skilað yfirvöldum töluverðu fé. Á 17. öld hafi markmiðið fyrst og fremst verið skattheimta en síðar hafi áfengiseinokun þjónað lýðheilsutilgangi. Í grein Hildigunnar kemur fram að; „Að loknum bannárum í Norður-Ameríku var víða komið á áfengiseinkasölu og er slíkt fyrirkomulag enn við lýði í hluta Bandaríkjanna og stórum hluta Kanada. Áfengiseinkasölur voru starfræktar en heyra nú sögunni til í Bretlandi, Ástralíu og Nýja-Sjálandi. Í Austur-Evrópuríkjum rak ríkið áfengisverslanir en þær hafa víða verið einkavæddar á síðustu árum. Í nokkrum ríkjum Indlands eru áfengiseinkasölur og í Costa Rica er áfengiseinkasala.“
Af þeim mikla fjölda rannsókna sem Hildigunnur vitnar til er niðurstaðan skýr. Áfengisneysla eykst með einkavæðingu áfengissölu og skaðsemi áfengisneyslunnar verður meiri með tilheyrandi útgjöldum fyrir samfélagið. Vitnað er til einkavæðingar ríkissala í Póllandi, Svíþjóð, Bretlandi og í ýmsum ríkjum Bandaríkjanna yfir nokkra áratuga tímabil. Ein rannsókn stingur í stúf við aðrar og það er rannsókn á afleiðingum breytinga sölufyrirkomulags í Alberta á árunum 1974-1993. „Sala á sterku áfengi jókst um 12% en ekki urðu breytingar á sölu víns og bjórs. Þetta hafði þó engin áhrif á heildarsöluna. Rannsókn á áfengistengdum umferðarslysum leiddi ekki í ljós fjölgun þeirra í kjölfar breytinganna,“ segir um rannsóknina. Í athugasemdum við niðurstöðuna segir: „Niðurstöður þessarar rannsóknar stinga í stúf við allar aðrar rannsóknir á einkavæðingu áfengissölu. Skýringar kunna að vera þær að munurinn á aðgengi og markaðsfærslu varð ekki eins mikill og búast mátti við. Heildsalan var ekki einkavædd, verðlagningu áfengis því stýrt, og áfengissalan var afmörkuð frá sölu á matvöru. Önnur skýring er sú að einkavæðingin kom til framkvæmda á tímum minnkandi áfengissölu í fylkinu.“ Íslenskar rannsóknir hafa ítrekað leitt fram sömu niðurstöðu.
Drekka minna ef ÁTVR er í bænum
Vísir fjallaði um meistararitgerð Gylfa Ólafssonar, við háskólann í Stokkhólmi, þar sem borin eru saman svör nemenda 10. bekkjar grunnskóla í Evrópsku vímuefnarannsókninni (ESPAD) milli staða þar sem ÁTVR er með starfsstöð og þar sem slíkt er ekki að finna. Í fyrirsögn sagði Vísir: Drekka meira ef vínbúð er ekki í plássinu. Þá segir að meistararitgerðin sýni fram á að drykkja unglinga er meiri í þeim bæjarfélögum þar sem áfengisverslun er ekki til staðar. Raunin er sú að tekið er fram í rannsókninni að ekki sé hægt að fullyrða um of. Miklar takmarkanir séu á því hvernig megi nota svörin. Það sé gert til að tryggja að ekki sé hægt að rekja svörin til barnanna sem svara. Gylfi segir þannig í niðurstöðum rannsóknarinnar að mikilvægt sé að kveða skýrt á um að rannsóknin segi ekki til um að aukið frjálsræði í áfengisstefnu, t.d. það að afnema einkaleyfi ríkissala, minnki unglingadrykkju. Ekki sé hægt að fullyrða um slíkt. Þessi fyrirvari sem er í rannsókninni kemur ekki til tals í umfjöllun Vísis. Í Facebook-umræðu um rannsóknina segir Gylfi meðal annars: „Verkefnið segir hvorki til um orsakasamhengi né hvað gerist þegar vínsala er leyfð í búðum. Það segir raunar frekar lítið. En það vonandi hvetur til þess að „aðgengi“ sé skilgreint nánar og að aukið formlegt aðgengi þurfi ekki að þýða aukna drykkju unglinga.“ Þá tekur hann fram að vankantar og takmarkanir verkefnisins séu útlistaðar í nokkuð löngu máli í verkefninu. Rannsókn Gylfa er ítarleg og vel unnin miðað við þær takmarkanir sem settar eru á notkun gagnanna. Ályktunargleði Vísismanna getur því ekki skrifast á höfund rannsóknarinnar.
Andstaðan er mikil
Í október árið 2014 lét Fréttablaðið vinna könnun um stuðning við frumvarp Vilhjálms. Um 70% þeirra sem tóku afstöðu voru andvígir sölu áfengis í matvöruverslunum. Það kom þá Vilhjálmi á óvart að svo mikil andstaða væri við sölu alls áfengis í verslunum. „Miðað við kannanir sem hafa komið áður og líka þann stuðning sem ég hef fundið við meðferð málsins á meðal almennings, þá gerir það það,“ sagði Vilhjálmur við Fréttablaðið.
Hvers vegna dagaði málið uppi í fyrstu atrennu?
Sé málsmeðferð frumvarpsins á Alþingi skoðuð má sjá að frumvarpið var í raun frá upphafi andvana fætt. Það ætti því ekki að koma neinum á óvart að það hlyti ekki brautargengi. Jafnvel hagsmunaaðilar sem barist hafa fyrir áfengissölu í matvöruverslanir gerðu athugasemdir við gæði frumvarpsins, skort á rökfærslu og óraunhæfar tímasetningar. Þá var frumvarpið sett fram í andstöðu við stefnu annars stjórnarflokksins og sem þingmannafrumvarp en ekki stjórnarfrumvarp. Stjórnarfrumvarp hefði jú mátt þola umsögn skrifstofu opinberra fjármála, ólíkt þingmannafrumvarpinu. Þingforseti tók málið ekki á dagskrá í aðra umræðu þrátt fyrir að þingið hafi starfað vel fram á sumar. Við þinglok var samið um að allir flokkar gætu komið þingmannamáli í gegn fyrir þinglok, einu máli á hvern flokk. Sjálfstæðisflokkurinn valdi að leggja fram frumvarp Vilhjálms Árnasonar um breytingu á almennum hegningarlögum en ekki áfengisfrumvarpið.
Hætt er við að sama sé uppi á borði nú í seinna skiptið. Mikil andstaða er meðal stjórnarandstöðu. Ólíklegt er að Framsóknarflokkurinn hafi skipt um skoðun og við bætist að almennur stuðningur er lítill. Í upphafi febrúarmánaðar birti Fréttablaðið niðurstöðu skoðanakönnunar sem sýndi að meirihluti svarenda er andsnúinn því að léttvín og bjór fari í matvöruverslanir. Mest er andstaðan meðal 50 ára og eldri eða 75%. Það vekur þó athygli að 51% svarenda á aldrinu 18 – 49 ára segjast mótfallnir. Hringt var í tæplega tólf hundruð þar til 801 svöruðu. Skekkjumörk eru ekki tekin fram í umfjöllun Fréttablaðsins en meirihlutinn er væntanlega innan skekkjumarka.
Að þessu öllu er erfitt að átta sig á hvers vegna Sjálfstæðisflokkurinn hefur gert þetta mál að hryggjarsúlunni í frelsisbaráttu flokksins út á við. Áfengi í verslanir en algjört úrræðaleysi vegna viðvarandi fákeppni á matvörumarkaði.