Klappstýra útrásarinnar
Guðjón Friðriksson: Saga af forseta – Forsetatíð Ólafs Ragnars Grímssonar: Útrás, athafnir, átök og einkamál, Mál og menning, Reykjavík 2008, 608 bls.
Eftir Þórdísi Bachmann. Skrifað rétt eftir Hrun og áður birt í tímaritinu Þjóðlíf haustið 2008.
Ólafur Ragnar Grímsson hefur nú setið að Bessastöðum í tólf ár. Guðjón Friðriksson sagnfræðingur hefur, með fjárhagslegum stuðningi útrásarbankanna sálugu, greint þennan tólf ára feril. Guðjón er þrautreyndur og snjall ævisagnaritari, hefur ritað ævisögur manna á borð við Jónas frá Hriflu, Einar Benediktsson, Hannes Hafstein og Jón Sigurðsson, en Saga af forseta er frábrugðin fyrri bókum hans því hér er ekki um ævisögu að ræða, heldur frásögn af afmörkuðu tímabili í ævi fyrirferðarmikils samtímamanns.
Þótt Guðjón hafi fengið aðgang að bréfasafni forsetaembættisins, auk þess að þekkja Ólaf Ragnar persónulega undanfarna fjóra áratugi, er lesandi þó ekkert nær því að þekkja manninn Ólaf Ragnar eftir að hafa plægt í gegnum 608 síðna lofrulluna. Greinilegt er að forsetinn hefur metnað – en það vissum við. Hann var metnaðarfullur framagosi í stjórnmálastarfi og oft illa þokkaður sem slíkur, auk þess að vera umdeildur, innan flokks síns sem utan. Ólafur Ragnar hafði tilhneigingu til að valta yfir menn í kappræðu og mörgum fannst ákafi hans fráhrindandi og ekki alþýðlegur. Eins og Guðni Ágústsson fv. alþingismaður sagði við bókarhöfund: „Hann hafði verið óvinsælastur allra manna á Íslandi sem fjármálaráðherra og skömmóttur með afbrigðum.“
Hins vegar hafði Ólafur Ragnar allt frá árinu 1980 ræktað sambönd við stjórnmálamenn víða um heim, allt frá því að hann var valinn einn þriggja íslenskra þingmanna til þess að sitja þing Evrópuráðsins í Strassborg. Ólafur Ragnar leit á virka þátttöku í þinginu sem „alþjóðlegan pólitískan háskóla“ þar sem allir straumar og stefnur voru í einum potti. Hann hellti sér út í þetta starf, lærði vinnubrögð í alþjóðastarfi og tók þátt í umræðum, en slíkt hafði ekki verið algengt hjá íslensku fulltrúunum, segir í bókinni. 1982 til 1984 var Ólafur Ragnar á þönum á milli Evrópu og Bandaríkjanna að undirbúa Norðursuður ráðstefnuna, auk þess sem hann fór til Indlands í fyrsta skipti sumarið 1983 og átti þar viðræður við Indiru Gandhi forsætisráðherra. Hann beitti sér síðan fyrir afvopnunarmálum innan hópsins Parliamentarians for Global Action og var kosinn forseti PGA 1984.
Öll upphefð er sögð koma að utan og það sannaðist á okkar manni; erlendis virðist persónuleiki hans sums staðar falla vel í kramið, – þar sem landar hans sjá oft einungis þurrt og dálítið pempíulegt yfirbragðið, yfirlæti og mont, sjá sumir útlendingar fágun og virðuleika.
Að stjórnmálaferli loknum háði Ólafur Ragnar síðan árangursríka kosningabaráttu um embætti forseta Íslands.
Daginn eftir embættistökuna, 2. ágúst 1996, barst forseta boð frá Margréti Danadrottningu um opinbera heimsókn til Danmerkur. Í heimsókninni hélt forseti drottningu kvöldverðarboð með miklum glæsibrag. Er til ógleymanleg mynd af pörunum tveimur á tröppum Amalíenborgarhallar: hátignirnar tvær, Margrét og Ólafur Ragnar settlegar hægra megin og groddalegur Hinrik prins að kjá framan í Guðrúnu Katrínu vinstra megin.
Ári síðar hafði Guðrún Katrín veikst og tveimur árum síðar var hún öll. Hún lést 12. október 1998. Í þeim kafla bókarinnar er afar manneskjuleg frásögn af Ólafi Ragnari sem sagður er örmagnast á sál og líkama í byrjun ársins 2001. Hann var þrotinn að kröftum, veiktist og lá í rúminu í þrjár eða fjórar vikur, en ástæðuna mátti rekja til fráfalls Guðrúnar Katrínar. Guðjón Friðriksson segir að opinberlega hafi verið gefið til kynna að hann væri með flensu, en í raun og veru hafi ónæmiskerfið gefið sig.
„Hann háði baráttu sem fáir vissu um, jafnvel ekki starfsfólkið á skrifstofu hans. Allan fyrri hluta ársins 2001 var forsetinn með hitavellu langtímum saman og þreklaus. Læknar ráðlögðu honum að fara í langt frí, en hann mætti á forsetaskrifstofuna síðla morguns, var þar í tvo eða þrjá tíma til að sinna lágmarksstörfum en fór síðan heim og lagði sig. Hann náði ekki fullu þreki fyrr en 2002,“ segir Guðjón í bókinni. Allt frá því að Guðrún Katrín veiktist í september 1997 og langt fram eftir árinu 1999 og svo aftur árið 2001, hafi forsetaembættið verið í hægagangi.
Það er athyglisvert að á sama tíma og Ólafur glímdi við þessa sálrænu erfiðleika í kjölfar fráfalls konu sinnar virtist hann út á við hafa höndlað hamingjuna á nýjan leik. Tæpu ári eftir andlát Guðrúnar bað Ólafur Ragnar um hið fræga „tilfinningalega svigrúm“ til að þróa tilfinningar til annarrar konu, yfirlýsing sem vakti mikla athygli bæði hér og í Bretlandi. Í bókinni tekur síðan við fróðlegur kafli um fjölskyldu Dorritar Moussaieff og hvernig Shlomo langafi hennar tók sig upp frá Bukharaborg til Jerúsalem.
Davíð Oddsson og samskiptin við hann eru eins konar rauður þráður í þessari bók. Eftir að þau Dorrit og Ólafur Ragnar gengu í hjónaband á Bessastöðum í maí 2003, gerði Davíð Oddsson, þáverandi forsætisráðherra, athugasemdir við hjónavígsluna og lét í ljósi efasemdir um að ráðahagurinn væri löglegur – ekki væri ljóst hvort Dorrit væri í raun skilin við Neil Zarach. Í lok júlí barst forsetanum bréf frá Davíð Oddssyni þar sem fram kom að sýslumaður „hafi gert mistök að verða við óskum forsetans um framkvæmd hjónavígslu“. Krafðist hann þess að úr „öllum ágöllum“ yrði bætt án tafar, „enda er þetta mál allt hið vandræðalegasta og óheppilegt hvernig til þess var stofnað“. Í bókinni segir að forsetinn hafi hringt í Davíð vegna bréfsins og féll málið niður í framhaldinu. Guðjón Friðriksson álítur bréfið aðför að Ólafi Ragnari og heiðri forsetafrúarinnar. Þess ber þó að geta að Davíð var jafnframt hagstofuráðherra og við hjónavígsluna voru ekki lögð fram tilskilin gögn, svo sem lög og reglur kveða á um.
Þáttur Davíðs í þessari bók minnir á söguna af Loka Laufeyjarsyni sem líkaði stórilla þegar Baldur hinn góða sakaði ekki og lokkaði mann blindan, rétt eins og lafði Justitiu, til þess að bana honum.
Í bókinni er vitanlega fjallað um synjun fjölmiðlalaganna og örstutt símtal Ólafs og Davíðs. Ástæðu þess að símtalið var svo stutt segir Ólafur hafa verið þögn Davíðs, hann hafi verið svo gáttaður að hann kom ekki upp orði. Aðdragandanum að þessari umdeildu ákvörðun Ólafs er lýst nokkuð nákvæmlega í bókinni. Fjölmiðlalögin komu inn á Bessastaðastofu ásamt nokkrum öðrum lögum sem þurfti að skrifa undir. Ólafur hafi skrifað undir allt, nema fjölmiðlalögin. „Eftir að ég var búinn að fá frumvarpið í hendur settist ég við það að semja yfirlýsingu. Ég lá töluvert yfir henni, þó ég væri tiltölulega fljótur að skrifa hana og á öll handritin að henni. Ég skrifaði hana algerlega einn, en lét svo Stefán L. Stefánsson forsetaritara og Örnólf Thorsson skrifstofustjóra fara yfir hana. Þá fyrst áttuðu þeir sig á því hvað ég ætlaði að gera.“
Ólafur segir síðan að klukkutíma áður en hann tilkynnti þjóðinni ákvörðun sína á blaðamannafundi hafi hann hringt í Davíð Oddsson og Halldór Ásgrímsson. „Samtalið við Davíð var eins og hann sagði sjálfur opinberlega 20 sekúndur. Og af hverju var það? Það var af því að þegar ég sagði honum að ég hefði tekið ákvörðun um að staðfesta ekki lögin, þá var bara þögn á hinum endanum. Hann hafði verið svo sannfærður um að ég skrifaði undir að hann kom ekki upp orði,“ segir Ólafur í bókinni.
Í bloggfærslu frá því í ágúst 2008, segir Össur Skarphéðinsson iðnaðarráðherra í tilefni af embættistöku forsetans á þessu ári: „Styrkurinn sem Ólafur Ragnar Grímsson forseti sýndi þegar hann synjaði hinum illræmdu fjölmiðlalögum staðfestingar er í senn hátindurinn á ferli hans, og sá atburður sem skagar upp úr sögu forsetaembættisins. Minni einstaklingar hefðu látið lætin og hótanir heimastjórnarinnar buga sig. Í því dæmi reyndist forsetaembættið hemill á valdníðslu stjórnmálamanna – einskonar neyðarhemill sem kom í veg fyrir að forysta þáverandi ríkisstjórnar æki útaf með lýðræðið í fanginu.“
Ekki eru allir sammála hinum litríka Össuri um þetta. Sumir spyrja hvort ástæðan fyrir því að allir stærstu fjölmiðlarnir þögðu á meðan allt fór á versta veg í samfélaginu, sé sú að þeir hafi verið að sinna hagsmunagæslu fyrir eigendur sína. Kannski þarf engan að undra að auðmenn kaupi alla fjölmiðla – þannig fá þeir vald til þess að stýra fréttaflæðinu. Sumir telja þann sem stöðvaði fjölmiðlalögin hafa mikið á samviskunni – manninn sem segist stundum fara sér of geyst, guðföðurinn sem tók heimsreisuna með útrásarvíkingunum sem settu þjóðina á hausinn.
Síðar í bókinni er Davíð Oddsson, sem þá var orðinn utanríkisráðherra, sagður hafa lagt blátt bann við því að utanríkisráðuneytið kæmi á nokkurn hátt að opinberri heimsókn forsetans til Kína árið 2005 og kallað heimsóknina „vitleysingaheimsóknina“ og fleiri uppnefnum. Samskipti Ólafs og Davíðs voru þá orðin afar slæm; það sem hafði verið fyrst frost og síðan þíða, var nú orðið að sífrera.
Einnig er getið um andstöðu Davíðs við framferði Baugs og Kaupþings í útrásinni og tíundað að Davíð hafi tekið innistæðu sína út úr Kaupþingi til þess að mótmæla ríflegum kaupréttarsamningum bankastjóranna. Vitnað er í Sigurð Einarsson, fyrrverandi forstjóra Kaupþings, sem segir: „Við fengum alltaf góðar viðtökur í fagráðuneytunum þó að forsætisráðherrann tuddaðist á okkur eins og naut í flagi.“ Vonandi hefur Sigurður Einarsson þó fyrirgefið Sjálfstæðisflokknum þegar hann fékk sjálfan Geir Haarde með sér í ‘ímyndarherferð’ Kaupþings á Norðurlöndum síðastliðið vor.
Líkt og flestum er kunnugt hefur Ólafur lagt sitt lóð á vogarskálarnar við að greiða íslenskum athafnamönnum leið í útrás þeirra síðastliðin ár. Ekki þarf svo að fara mörgum orðum um það skipbrot sem útrásarævintýrið beið á dögunum í kjölfar hruns bankanna. Því er kaflinn um útrásina og þátt Ólafs í henni kaldhæðnislegur aflestrar, svo ekki sé sagt nöturlegur. Í formála biður Guðjón Friðriksson lesendur um að hafa í huga að bókin sé skrifuð þegar mikil bjartsýni var ríkjandi í samfélaginu. Meðal þess kaldhæðnislega er umfjöllun um gjaldeyrishöft ‘fyrri’ tíma, tilvitnun í Bjarna Ármannsson Noregsfara og skjólstæðing Ólafs um að útrásarmenn hafi gert „meira rétt“ en aðrir, frásögn af andstöðu Davíðs Oddssonar við ORCAhóp Jóns Ásgeirs og Þorsteins Más Baldvinssonar og nú alræmd ræða Ólafs Ragnars í Walbrookklúbbnum, þar sem hann mærði Íslendinga fyrir áhættusækni, skort á skrifræði á Íslandi og fyrirlitningu landsmanna á skrifræði; „the Viking spirit“ auk þess sem hann sagði: „Það er enginn banginn við að eiga viðskipti við okkur; allar dyr opnast upp á gátt hvar sem við komum“!
Jafnvel enn kaldhæðnislegri en Walbrookræðan virka nú orð ÓRG frá því úr Hafskipsmálinu 1985: „Hafskipsmálið sýnir kjarnann í hinni nýju stefnu Sjálfstæðisflokksins í naktri mynd, matadorkeðjur hliðarfyrirtækja, skúffufyrirtækja og platfyrirtækja þar sem peningarnir úr banka fólksins eru færðir af einum reit á annan, úr Hafskipum í Reykvíska endurtryggingu, úr Reykvískri endurtryggingu í Staðastað hf og þannig koll af kolli, en þegar upp er staðið og Hafskipsskatturinn kemur til okkar hinna, standa Ragnar og Björgólfur og allir hinir forstjórarnir i matadorkeðju Sjálfstæðisflokksins uppi ríkari, miklu ríkari en þegar þeir hófu þennan leik. Það verður ekki gengið að þessum eignum þeirra. Þeir tapa ekki. En það erum við hin sem munum borga.“
Í bókinni er þess getið að sumir þeirra manna sem urðu harðast úti í Hafskipsmálinu hafi flaggað í hálfa stöng þegar úrslit forsetakosninganna 1996 voru ljós.
Eftir að Björgólfsfeðgar auðguðust í Rússlandi, fékk Ólafur þó tækifæri til þess að rétta Björgólfi Thor hjálpar- og sáttahönd árið 2002, sem að sögn bókarinnar skipti sköpum fyrir hagsmuni fyrirtækja Björgólfs Thors í Rússlandi og Búlgaríu. Ólafur Ragnar var orðinn forseti þotuliðsins. Hann fann samleið með milljarðamæringum og Séð og heyrt fólki af öllum þjóðernum. Í Serbíu fann forsetinn líka leið til að kippa í spotta á æðstu stöðum til hjálpar Actavis og í fyrirlestri við háskólann í Belgrad sagði hann að vöxtur íslensks efnahagslífs sprytti öðrum þræði af „öflugri sjálfsmynd“ Íslendinga. Aftur var Actavis hjálpað með tengslum við „æðstu stjórnendur“, í þetta sinn á Indlandi. Actavis var þá almenningshlutafélag, en árið 2007 keypti Novator, fyrirtæki Björgólfs Thors aðra hluthafa út úr Actavis. Skömmu áður hafði aðstoðarforstjóri Actavis sagt: „Ólafur Ragnar hefur unnið alveg sérstaklega gott starf fyrir Actavis undanfarin sjö ár.“
Í opinberri heimsókn forsetans til Kína árið 2005 voru 220 fulltrúar um 100 fyrirtækja, meðal þeirra „helztu forystumenn“ útrásarinnar, svo sem Björgólfur Thor, Jón Ásgeir, Hannes Smárason, Bjarni Ármannsson og Hreiðar Már Sigurðsson. Í ferðinni opnuðu forsetahjónin nýja verslun Oasiskeðjunnar í Beijing, en keðjan er í eigu Baugs. Björgólfur Thor skrifaði undir samning við risafjarskiptafyrirtækið Huawei fyrir hönd Novators, en til þess að fá mætti mynd af Hu Jintao, forseta Kína og Björgólfi Thor saman við undirritunina, þurfti Ólafur Ragnar ekki að gera annað en að húðskamma kínverskan embættismann, sem sagði ekki hægt að undirrita að viðstöddum Kínaforseta. Ólafur Ragnar segir: „Það merkilega gerðist. Þetta gekk eftir. Þetta er til vitnis um það að hægt er að hreyfa kínverska stjórnkerfið á skömmum tíma. Á nokkrum klukkutímum var þessu breytt og undirritunin fór fram.“
Eftir ferð forsetans og þeirra útrásarforkólfanna var Baugur kominn með 67 verslanir í Kína, Glitnir búinn að opna skrifstofu í Shanghai, Bakkavör komin með verksmiðjur í fimm kínverskum borgum og Eimskip búið að hasla sér völl í Kína, en samningur Eimskips var undirritaður á Bessastöðum 2007, að viðstöddum forseta. Þetta var gagnrýnt af Ögmundi Jónassyni og fleiri stjórnmálamönnum.
Grátbroslegt er að lesa ummæli Observer frá 2005, um að forsetinn væri í forsvari fyrir „eina kraftmestu fjárfestingarvél heims“, en ekki síður tilvitnun í leiðara Blaðsins frá 2006, þar sem Ólafur Ragnar er kallaður „andlegur leiðtogi íslensku útrásarinnar“! Fyrir nú utan að vera orðinn andlegur leiðtogi, er ÓRG einnig nefndur „guðfaðir“ útrásarinnar, auk þess sem haft er eftir Ingva Hrafni Jónssyni að litið sé á Ólaf sem „the great white god“ í Asíu. Þá vantar eiginlega ekkert nema að vera tekinn í dýrlingatölu.
Tengsl Ólafs og Sigurðar Einarssonar útrásarfursta voru mjög mikil og Ólafur mætti við opnun Kaupþings í Lúxemborg, fyrsta bankans í eigu Íslendinga á erlendri grund. Í ávarpi við vígsluhátíðina sagði Ólafur Ragnar að opnun bankans sýndi, „að Íslendingar ætluðu að nýta til fulls þau tækifæri sem breytt fjármálakerfi heimsins byði upp á“. Þar reyndist hann sannspár, segir í bókinni. Hvergi er þó sagt að þessi „tækifæri“ hafi verið misnotuð, fremur en nýtt. Sigurður Einarsson þakkaði líka Ólafi Ragnari sérstaklega fyrir þátt hans í því að kaupin á Singer & Friedlander gengu í gegn, en þeir Sigurður, Bjarni Ármannsson og Hreiðar Már Sigurðsson bankastjóri Kaupþings voru tíðir gestir á Bessastöðum, eða eins og Ingvi Hrafn Jónsson orðaði það á bloggi sínu í febrúar 2007: „Verður hins vegar að segja í sanngirni að er kemur að stuðningi hans við íslensku útrásina á hann sinn ekki líkan. Sannkölluð eftirlætis plakatafyrirsæta stjórnarformanna og bankastjóra, sem fyrirvaralítið geta boðið viðskiptafélögum í kaffi og með því á Bessastöðum.“
Ekki má gleyma Landsbankaþætti útrásarinnar (hver gæti svo sem gleymt honum), en í útrásarkaflanum eru nokkrar afar kvíðvænlegar upplýsingar, í ljósi þess að „við hin“ eigum að endurgreiða Bretum, Hollendingum og Þjóðverjum það sem tapast vegna innlánsreikninga IceSave; semsé að Askar Capital hafi opnað útibú á Indlandi og Landsbankinn útibú í Winnipeg í Kanada. Og hver skyldi nú hafa verið viðstaddur opnun þess útibús? Jafnvel Björgólfsfeðgar hljóta að viðurkenna að Ólafur hafi bætt margfaldlega fyrir hörð orð í þeirra garð árið 1985.
„Við hin“, þessi sem munum borga, getum ekkert annað en kviðið því að Kanadamenn og Indverjar komi nú senn að krefjast af okkur glataðs sparifjár síns.
Í Kastljósviðtali við Ólaf Ragnar í október 2008, sem er það eina sem heyrst hefur frá sameiningartákni þjóðarinnar síðan hrunið varð, virtist forsetinn allur af vilja gerður að tala kjark í þjóðina við erfiðar aðstæður, en átti afar erfitt með að tala sig frá heimshornaflakki sínu fyrir víkingana sem gerðu landið að einum stórum vogunarsjóði. Enginn vafi er á því að Ólafur Ragnar fylgdi útrásinni alla leið í glötun. Því er líklegt að hans verði fremur minnst fyrir að vera sameiningartákn útrásarinnar glötuðu, en sameiningartákn þjóðarinnar.
Saga af forseta er saga af manni sem gleymdi rótum sínum og uppruna, pólitískt og persónulega. Útrásin var svo nátengd forsetanum og ferðalögum hans með útrásarvíkingunum, svo mjög blindaðist hann af velgengni hennar, að skipbrot hennar hlýtur um leið að verða persónulegt áfall hans og álitshnekkir.
Grein áður birt í tímaritinu Þjóðlíf haustið 2008