Vaðandi í staðalmyndum

Erla Karlsdóttir, heimspekingur, guðfræðingur og kennari flutti þessa ræðu í Grafarvogskirkju þann 19. júní 2016:

Ég vil byrja á því að óska öllum til hamingju með daginn og ítreka mikilvægi þess að við höldum upp á daga sem þessa. Daga sem hafa varðað leið okkar í baráttu um mannréttindi, réttindi sem því miður koma ekki af sjálfu sér. Í dag minnumst við allra þeirra sem hafa lagt sitt af mörkum í baráttunni um að konur og karlar í öllum sínum fjölbreytileika séu metin sem jafn mikilvægar manneskjur á öllum sviðum, í einkalífi, menningarlífi, viðskiptalífi, stjórnmálum og svo framvegis.

Ég vil nota tækifærið hér og velta fyrir mér hver baráttumál okkar eru í dag, hvað getum við gert til að ná lengra því björninn er ekki unninn. Því miður er ennþá langt í land til að því markmiði að allar manneskjur séu metnar á sínum verðleikum sé náð. Margt hefur verið gert sem við sem þjóð getum verið stolt af, ekki síst á yfirborðinu en til að raunverulegar viðvarandi breytingar nái fram að ganga er ekki nóg að byggja fallega framhlið fyrir þau sem mæta og mæla stöðuna – til að geta slegið því upp í erlendum fjölmiðlum að Ísland er fremst í flokki í jafnréttismálum. Í hvert sinn sem ég les slíka frétt hugsa ég, ef við höfum náð svona langt (lengst), hvernig er þá staðan annars staðar?

Heimspekingurinn Martin Heidegger taldi að á hverjum tíma stæðum við frami fyrir einu stóru verkefni, knýjandi spurningu sem yrði að svara. Heidegger taldi spurningu síns tíma – fyrir og um miðbik síðustu aldar vera veruna. Fyrir um þrjátíu árum vísaði femíníski heimspekingurinn Luce Irigaray í þessa kenningu og sagði kynjamismuninn vera mikilvægustu spurningu tímans. Kenningu sem á rót sína í þeirri pælingu að konur hafi aldrei fengið tækifæri til að vera konur og að þær þyrftu að taka sér pláss í veröldinni á sínum eigin forsendum en ekki á forsendum karla.

Undir áhrifum frá Irigaray hef ég sjálf mikið velt því fyrir mér hvert er mest knýjandi verkefni okkar tíma. Þegar ég setti þessa spurningu fram fyrst fyrir nokkrum árum var svarið: staðalmyndir. Síðan hef ég oft hugsað þetta og í hvert sinn kemst ég að sömu niðurstöðu. Augljóslega geng ég út frá því að jafnrétti sé okkar mikilvægasta verkefni en jafnréttisbaráttan birtist í svo ólíkum myndum og baráttumálin eru svo mörg að mér hefur þótt mikilvægt að sjá fyrir mér hvað það er sem öll þessi barátta á sameiginlegt. Niðurstaðan, svarið við spurningunni er mínum huga, í hvert eitt sinn, staðalmyndir.

Skilgreining á staðalmyndum, sem við getum einnig talað um sem stereótýpur og jafnvel erkitýpur, er yfirleitt ekki flókin og mikið hefur verið rætt og ritað um staðalmyndir undanfarin ár svo flestir átta sig á hvað átt er við. Sé hugtakinu flett upp á netinu birtast m.a. eftirfarandi skilgreiningar:

Sú fyrri er tekin af síðunni tungumálatorg.is

Staðalmyndir eru fyrirfram ákveðnar hugmyndir um útlit og/eða eiginleika fólks sem tilheyrir ákveðnum hópi eða stétt innan samfélagsins, eins og hvernig það á að hegða sér og hvaða störf eru við hæfi þess. (Úr Kynungunabók, gefin út af mennta- og menningarmálaráðuneytinu 2010).

Síðara dæmið fann ég á Vísindavefnum

Staðalmyndir eru einfaldar og útbreiddar hugmyndir um ákveðinn hóp og [þau] sem honum tilheyra (Hogg og Vaughan, 2002). Þessar hugmyndir hafa áhrif á samskipti fólks við viðkomandi hóp (Wheeler og Petty, 2001).

Hvernig sem pælingunni um staðalmyndir er snúið er það staðreynd að þær hafa gríðarleg áhrif á viðhorf okkar og afstöðu til lífsins. Líklega höfum við flest fyrirfram mótaða mynd af flestum hópum fólks í huga okkar án þess að við gerum okkur það fyllilega ljóst. Þessar myndir eru faldar í undirmeðvitund okkar og við höfum erft þær frá gengnum kynslóðum sem hafa dreift þeim vandlega um menninguna sem við fæðumst inn í. Þessar myndir eru til staðar í bókmenntaverkum – þar hafa heimspekirit og trúarrit ekki síst haft gríðarleg áhrif, svo mikil að ég velti stundum fyrir mér hvort þau séu óafturkræf. Í dag eru staðalmyndir mest áberandi í afþreyingariðnaðinum en þær leynast víða. Áhrif þeirra er að finna í öllum grunnstoðum samfélagsins, menntakerfinu, heilbrigðiskerfinu og velferðarkerfinu, og í valdastrúktúr þess, dómsvaldi, löggjafarvaldi og framkvæmdavaldi. Í skiptingu auðs í heiminum, í uppbyggingu fyrirtækja, þær leynast í móralnum á vinnustöðum, á heimilum okkar svo ekki sé minnst á í fjölmiðlum en þeir eru í miklum vandræðum með að skilja mikilvægi þess að vera á varðbergi gagnvart staðalmyndum. Ég vil ganga svo langt að líkja staðalmyndum við erkitýpur því áhrif þeirra eru svo mikil að þær eru líkt og hoggnar í stein, svo erfitt virðist að uppræta þær.

Það sorglegasta við þessar fyrirfam mótuðu hugmyndir sem við vöðum í á leið okkar gegnum lífið eru áhrifin sem þær hafa á sjálfsmynd okkar. Ef við sjálf erum föst í stöðluðum hugmyndum um það hver við erum hefur það áhrif á hugsanir okkar, viðhorf og hegðun og kemur í veg fyrir að við upplifum það frelsi að fá að vera þau sem við raunverulega erum.

Enn í dag verðum við að horfast í augu við að það hvar við fæðumst og til hverra hefur áhrif á hver við erum og hvernig við hugsum og á viðhorf annarra til okkar. Hvort við fæðumst inn í allsnægtir eða fátækt, á Íslandi eða í Afganistan. Ofan á þetta leggjast svo meðfæddir þættir sem geta falist í gáfnafari, líkamlegu atgervi og karakter, allt þættir sem verða auðveldlega fyrir áhrifum af viðmóti og viðhorfi fólks og menningu á hverjum stað sem á sér einnig rætur í rótgrónum staðalmyndum.

Á síðasta ári héldum við Íslendingar upp á að hundrað ár voru liðin frá því að konur fengu kosningarétt og var margt gert til að minnast þessa mikilvæga viðburðar í sögu landsins. Ég hlaut það verkefni að sitja í nefnd um framkvæmd hátíðahaldanna og bárust nefndinni margar góðar tillögur að leiðum til að minnast þessara tímamóta. Ein hugmyndin fólst í að reisa styttu af fyrstu alþingiskonu okkar, Ingibjörgu H Bjarnason. Voru alþingiskonur spurðar álits um þessa hugmynd og voru skiptar skoðanir um það hvort stytta væri besta leiðin. Bent var á að styttur væru barn síns tíma og að skemmtilegra væri að gera nútímalegra listaverk s.s. hreyfimyndagjörning eða eitthvað slíkt. Mín afstaða til þessar hugmyndar þá sem ég stend enn við er að það var einmitt orðið mjög tímabært að reisa styttu af nafngreindri konu í fullri líkamsstærð. Staðreyndin er nefnilega sú, sem mér finnst alltaf jafn ótrúleg – þetta var árið 2015 (í fyrra) – að (svo ég endurtaki mig) í Reykjavík hafði aldrei risið stytta af nafngreindri konu í fullri stærð.

Sem kona sem hef verið kona frá því ég fæddist fyrir rúmum fjörutíu árum fannst mér þetta verkefni skipta máli og kannski ekki stór en mikilvægur liður í því að uppræta staðalmyndir um kynin. Frá því ég man eftir mér hef ég haft bæði Ingólf Arnarson uppi á hólnum sínum og Leif Heppna á besta stað fyrir framan Hallgrímskirkju fyrir augunum. Þetta voru aðal mennirnir. Löngu síðar áttaði ég mig á því að konur höfðu meira að segja haft hlutverk og mikilvægi í landafundunum. Konur hafa nefnilega alltaf haft hlutverk og mikilvægi en vegna einsleitrar söguskoðunar hafa þær svona um það bil alltaf gleymst. Það að hafa konur sögunnar fyrir augunum í stöku styttu í höfuðborginni okkar hefur áhrif og er einn þáttur af mörgum í uppeldi þjóðar. Stelpur og strákar þurfa nefnilega að sjá og heyra af þessum konum til þess að vera meðvituð um að vægi kvenna og karla er jafnt í samfélaginu. Ekki bara í dag, heldur hefur verið það á öllum tímum.

Sé litið til heimspekinnar og trúarbragðanna hafa þessar fræðigreinar hvor um sig haft gríðarleg áhrif á sýn okkar á manneskjuna. Fræðikarlar þessara tveggja fræðigreina smíðuðu kenningar um heiminn, manneskjuna og handanheiminn í gríð og erg gegnum aldirnar og þeim konum sem leyfðu sér að taka þátt var pent ýtt til hliðar og kastað í glatkistu um leið og þess gafst kostur. Þetta get ég sagt án þess að blikna þar sem eitt af þeim mikilvægu verkefnum sem ég hef verið þátttakandi í undanfarin ár er endurheimt þessara kvenna. Það er nefnilega svo merkilegt að konur hugsuðu, skrifuðu og tóku virkan þátt í mótun samfélaga á öllum tímum en voru markvisst skrifaðar út úr sögunni.

Hvernig getum við brugðist við? Hægt er að velta fyrir sér, greina og ræða um hvernig staðalmyndir birtast, hvaðan þær koma og hvaða áhrif þær hafa en ef markmiðið er að uppræta áhrif þeirra þurfum við að velta fyrir okkur leiðum að því markmiði.

Til að breyta viðhorfi þarf vilja og kjark. Vaninn er þar versti óvinurinn. Inn á milli rekumst við á fordóma okkar og stöndum þá frami fyrir vali, er þægilegra að leyfa þeim að vera eða viljum við játa þá og þar með breyta þeim. Við kannski vitum að allar lesbíur eru ekki þéttvaxnar, sterklegar og með knallstutt, illa klippt hár en… það er samt ótrúlega fyndið að grínast með þessa staðalmynd og þó við segjum stundum trukkalessubrandara eða hlæjum þegar hinir gera það þýðir það ekki að við höfum raunverulega fordóma. Okkur þykir samt vænt um sætu frænkuna sem var að koma út úr skápnum. Eða hvað? Er kannski það að hætta að taka þátt í gríninu sem gerir lítið úr samkynhneigðu fólki, konum, fólki með fötlun eða innflytjendum liður í því að uppræta staðalmyndir og vernda mennskuna?

Hvað mað alhæfingar um ákveðna hópa? Fyrir nokkrum árum heyrði ég ungan mann segja að ástæðan fyrir því að konur væru ekki áberandi í sögubókunum væri sú að konur hefðu aldrei gert neitt merkilegt. Um daginn heyrði ég að allir Pólverjar lemdu konurnar sínar. Það væri rótgróið í þeirra menningu.

Þegar ég heyri svona fullyrðingar og ég (eins og þið) hef heyrt margar slíkar um ólíka hópa eða einstaklinga þá missi ég um stund trúna á manneskjur, trúna á að við getum breytt þessum stöðluðu viðhorfum.

Þrátt fyrir allt, þar sem ég er frekar bjartsýn að eðlisfari, hef ég haldið í vonina um að við getum breytt viðhorfum okkar og þar með búið okkur örlítið betri heim. Sterkasta vopnið í baráttunni er að mínu mati menntun. Ef okkur tekst að koma þessum breyttu viðhorfum inn í gegnum menntakerfið munu smám saman vaxa upp kynslóðir sem sætta sig ekki við þá mannfyrirlitningu sem oft bitist í þeim staðalmyndum sem við höfum stöðugt fyrir augunum. En það þarf átak til. Margt hefur breyst en ennþá er staðan sú að í mörgum skólum er öll skyldulesning í bókmenntum eftir karlhöfunda, sögubækur sem varla minnast á konur eru grunnurinn í námsefninu og hvað þá að rætt sé um jaðarhópa á vitrænan hátt, eða yfir höfuð að slík umfjöllun sé til staðar. Í gegnum mína skólaskyldu hafði ég ósköp fáar valdeflandi myndir af konum fyrir augunum og ég spyr mig hver saðan var fyrir þá nemendur sem stóðu frami fyrir því að passa ekki inn í normið. Ég gerði það þó, sem hvít ljóshærð stelpa sem varð án áreynslu skotin í strákum. Örlítið hefur verið komið til móts við stelpur en öll hin hafa fáar eða engar fyrirmyndir. Kennurum er ekki kennt að takast á við þennan vanda þar sem svo virðist sem fæstir séu sér meðvitaðir um nauðsyn þess að koma til móts við alla hópa samfélagsins á þeirra forsendum. En með þjálfun, menntun og endurskoðun námsefnis og kennsluhátta munum við vonandi mjakast í rétta átt – ef við berjumst því breytingar koma ekki af sjálfu sér.

Þetta er sumsé hægt, tel ég, það þarf bara að umbylta kerfinu frá grunni. Taka góðan stungugaffal, stinga upp rotnandi jarðveginn og sá að nýju.

Já já, ég veit. Þetta virðist afskaplega útópísk hugmynd, ég geri mér fyllilega grein fyrir því. Þess vegna finnst mér við hæfi að vitna hér í lokin í heimspekinginn sem ég minntist á í upphafi, Luce Irigaray: „Ég er […] pólitísk baráttumanneskja fyrir hinu ómögulega, sem er ekki útópísk hugmynd. Ég vil sjá hið óorðna sem einu mögulegu framtíðina.“