Þann 11. júlí sl. birti ruv.is viðtal við sænska leikarann Michael Nyqvist. Eftirfarandi ummæli hans vöktu athygli mína:

Það er eitthvað skrýtið, og smá viðbjóðslegt við Svíþjóð. Þú þarft alltaf að vera pólitískt kórréttur en á sama tíma mjög víðsýnn. Það leiðir af sér lifandi satíru sem er illþýðanleg.

Ég póstaði þessu á Facebook með þeim orðum að það sama ætti við á Íslandi. Einn af helstu áhrifamönnum Íslands tók þátt í umræðum á þræðinum og mér til mikillar furðu sagði hann að pólitísk rétthugsun væri bara það sama og kurteisi og tillitssemi.

Nei, pólitískur rétttrúnaður á ekkert skylt við kurteisi eða tillitssemi, hann er öllu heldur ákveðin yfirgangstaktík og getur í sinni verstu mynd nálgast ritskoðun. Auðvitað reyna margir að þagga niður réttmæta gagnrýni með því að ásaka fólk um pólitíska rétthugsun þegar það er bara að kalla eftir umræðu sem einkennist af kurteisi og tillitssemi. Slík misnotkun á hugtakinu breytir ekki merkingu þess. Það er ekkert jákvætt við að góð orð missi merkingu sína og þar sem svo virðist sem nokkrir áhrifamestu pennar landsins skilji ekki hugtakið pólitískur rétttrúnaður, ákvað ég að rifja upp grein sem ég skrifaði í nóvember 2012 og birtist fyrst á Eyjunni.

Hvað er pólitískur rétttrúnaður?

Í opinberri umræðu ber alltaf á einhverjum tískuhugtökum.Fyrir 10-12 árum komst varla nokkur maður í gegnum þriggja mínútna útvarpsviðtal án þess að koma orðinu „stærðargráða“ einhversstaðar að. Meira ber þó á hugtökum sem fela í sér gildisdóma, orðum sem verða nánast eins og töfraþula, svar við öllu og hentug leið til að loka umræðunni. Árið 2009 klæmdust netverjar á orðinu „meðvirkni“ þar til það missti nánast merkingu sína. Varla er hægt að kalla það tísku að tala um aðför og einelti gegn stjórnmálaflokkum; það fer nú sennilega að teljast sígilt.

Eitt af tískuhugtökum dagsins er „pólitísk rétthugsun“. Hugsjónafólk er gegndarlaust lamið í hausinn með ásökunum um pólitískan rétttrúnað, oft af litlu eða engu tilefni. Það er í rauninni ósköp skiljanlegt að þessi ásökun komi fram. Hugsjónastarf einkennist af sterkri sannfæringu og eldmóði, auk þess sem baráttufólk ryður brautina fyrir viðhorf sem víkja frá norminu (svokallaðar öfgar). Heit sannfæring minnir á trúarbrögð og stundum fylkir hugsjónafólk sér svo þétt um málstaðinn að það  þolir enga gagnrýni á sína samherja, sama hversu fráleitur málflutningur þeirra er. Líkingin við rétttrúnað getur því vel átt rétt á sér. Hugsjónafólk heldur auk þess oft á lofti skoðunum sem flestum þykja sláandi og einnig tileinka grasrótarhreyfingar sér oft baráttuaðferðir sem rúmast ekki innan þægindasviðs samfélagsins. Þegar fólki blöskrar er það líklegt til að afgreiða umræðuna sem rugl og öfgar.

Það er samt engin sanngirni að afgreiða alla fylgispekt við hugsjónir og flokka sem pólitíska rétthugsun. Þessi stimpill er í mörgum tilvikum dæmi um „explaining by naming“ eða það að afgreiða hugmyndir annarra með því að þeir séu kommúnistar, fasistar, trúarnöttarar eða hvað það nú er, án þess að takast á við það sem þeir hafa að segja. Pólitísk rétthugsun er ekki það að hafa hugsjónir eða halda þeim fram af eldmóði.

Pólitískur rétttrúnaður er það þegar hollusta við ákveðinn málstað og/eða hóp, verður heilbrigðri skynsemi yfirsterkari og tekur ekki tillit til forsögunnar, samfélags eða einstaklingsaðstæðna.

Pólitísk rétthugsun er vont innlegg í alla umræðu því hún er ósanngjörn, hún styður rangfærslur og útúrsnúninga og lokar umræðunni í stað þess að hleypa fleiri sjónarmiðum að.  Hér eru nokkur dæmi um það hvernig málefnaleg skoðun getur stundum af sér pólitíska rétthugsun:

Ég held að flestum sem hafa heitar skoðanir verði það einhverntíma á að missa sig í pólitíska rétthugsun. Ég hef staðið sjálfa mig að því og séð mörg dæmi um það hjá fólki sem allajafna er mjög málefnalegt. Það er sjálfsagt að benda á ofstopafullan málflutning en það er líka jafn sjálfsagt að sá sem er sakaður um póltíska rétthugsun fái skýringar á því hversvegna andmælendur hans álíti hann kominn út fyrir mörk skynsemi og sanngirni.

Málflutning skal gagnrýna með rökum. Merkimiðar eru ekki rök; þeir sem telja andmælendur sína á valdi pólitískrar rétthugsunar ættu þessvegna að útskýra hvað, nákvæmlega, er gagnrýnivert við skoðanir þeirra.

Illþýðanleg satíra

Við þetta má svo bæta að þegar þöggunartaktík er beitt af pólitískum andstæðingum rímar hún ágætlega við skilgreiningu Charltons Heston — og þótt hann hafi skítlegar skoðanir skulum við ekki falla í þá rökvillugryfju að afskrifa hverja einustu setningum sem hann hefur látið frá sér út á það. Það er nefnilega þáttur í pólitískum rétttrúnaði að taka aldrei undir orð þeirra sem eru manni ósammála um mikilvæg málefni, ekki heldur þegar þeir hafa rétt fyrir sér. Hvað sem líður skoðunum Charltons Heston er lýsing hans á pólitískum rétttrúnaði alveg ágæt. Hún hljóðar svo:

Political correctness is tyranny with manners

sem útleggst á íslensku:

Pólitískur rétttrúnaður er siðuð harðstjórn

Svo írónískt sem það er geta Íslendingar þó einkum vænst þess að verða fyrir árásum og þöggun af hálfu pólitískra samherja sinna. Pólitískur rétttrúnaður virðist mest áberandi meðal þeirra sem kenna sig við félagshyggju, kvenfrelsi og umhverfisstefnu og bitnar einkum á vitrænni umræðu, því hin síðustu ár hefur pólitísk rétthugsun á Íslandi einkum birst í heilagri vandlætingu gagnvart þeim sem verður það á að nota orðalag sem fellur ekki að smekk þeirra sem vilja stjórna umræðunni. Orð er gripið á lofti, tekið úr samhengi og manneskjan ýmist rökkuð niður eða vandað um fyrir henni án þess að nokkur þörf sé á því. Dæmi um þetta er þegar umhverfissinni sem talar um stóriðjustefnuna sem „geðveiki“ eða „klikkun“ er ásakaður um að ráðast á geðveika eða sá sem lætur sér annt um menninguna er ásakaður um árás á fatlaða með því að tala um opinber menningarstofnun sé „fötluð“.

Þessi umræðutaktík er ágætt dæmi um lifandi, illþýðanlega satíru og er fremur til þess fallin að afvegaleiða umræðuna en að stuðla að gagnkvæmum skilningi og félagslegu réttlæti.