„Já bíddu, hvernig lítur hún út?“ spurði mig kona sem ég er lítillega málkunnug og á meðan ég upphugsaði svarið var mér skapi næst að svara: „Út um augun“. Það hefði leyst vandamál mitt farsællega – eða að minnsta kosti um stundarsakir – og drepið á dreif vankunnáttu minni við að lýsa fólki. Ég greip þó ekki til slíkra útúrsnúninga enda var viðmælandi minn ákveðin kona og hún vildi fá staðgóða lýsingu á útliti konunnar sem um ræddi, eftir að ég hafði slysast til að nefna að ég þekkti konu í hennar heimabæ – eins og tamt er að gera þegar búið er að þaulræða veðrið, snargölnu túristana og verðlagið í Kostkó.
Já, bíddu hvernig lítur hún út, spurði ég sjálfa mig á meðan ég leitaði í hugskoti mínu að svipmynd af konunni og haldbærum lýsingarorðum til að kalla umrædda konu lifandi fram. Eða þannig.
„Hún er ljóshærð, eða svona ljósskolhærð,“ bætti ég við til að vera ítarlegri. „Líklega litað samt,“ bætti ég svo við íhugul í framhaldinu þar sem mér sýndist í fljótu bragði að hárliturinn væri það sem ég best gæti lýst í mörgum orðum og var kannski það eina sem við hæfi var að nefna, þar sem vaxtarlagið var heldur á þverveginn og ég vissi ekki alveg hvernig ég ætti að orða það pent.
„Ljóshærð með liðað hár,“ hélt ég áfram lýsingum mínum og bætti við að hún hefði verið síðhærð fram að fermingu en síðan klippt sig stutt eins og mjög tíðkaðist þegar ég var að vaxa úr grasi. Ég var í þann veginn að víkja að sögulegu samhengi síða hársins, slöngulokka og siðprýði þegar konan truflaði mig og vildi vita hvort hún væri þá ennþá stutthærð.
Jú, líklega væri hún stutthærð, svaraði ég óákveðin og fann til þess að enn var ég ekki komin lengra með útlitslýsinguna en sem nam hárlit og hárlengd, auk liðanna, sem síðan voru svo ókristilega klipptir af eftir fermingu. Þetta með vaxtarlagið var enn ónefnt en ég lét mig hafa það að ýja að aukakílóunum með því að notast við orðið feitlagin. Það var þó fjarri því að vera nógu yfirgripsmikil lýsing á vaxtarlagi konunnar, sem var í ofanálag afskaplega stutt.
Ég kinokaði mér þó ekki við að segja konuna lágvaxna og hnykkti svo á breidd hennar með því að endurtaka það að hún væri feitlagin. Tvisvar sinnnum feitlagin var líklega nærri lagi.
Af virðingu við konuna sem mér var ætlað að lýsa vildi ég þó ekki staldra lengur við vaxtarlag hennar og hugðist svipta mér yfir í tilraunir til að lýsa andlitinu. En ekki þó án þess að geta þess fyrst sérstaklega að konan hefði verið mjög grönn fyrir fermingu. Ekki að það skipti neinu máli, en mér fannst það svona kurteisislegra að rifja það upp, rétt eins og þetta með slöngulokkana. Ekki að það tengist nokkuð, menn fitna almennt ekki við klippingar.
Hún er mjög lagleg, sagði ég svo með áherslu, og samgladdist feitlögnu konunni svo innilega að ég klifaði á andlitsfegurð hennar með nokkrum ofnotuðum lýsingarorðum sem auðvelt var að grípa til. Var hún ekki bara sæt, mjög sæt, eiginlega falleg? Voða mikið við hana allavega. Það hélt ég nú.
Viðmælandi minn, ákveðna konan sem fram að þessu hafði virst sæmilega þolinmóð, sá þó þegar hér var komið sögu að lýsing mín á konunni sem ég þekkti í heimabæ hennar gæti átt við að minnsta kosti sjötta hluta allra kvenna í bænum og greip því til þess ráðs að teygja sig eftir símanum.
„Við feisbúkkum hana bara,“ sagði ákveðna konan fastmælt og renndi fingrunum yfir upplýstan skjáinn. Og þarna var hún svo komin, ljósskolhærða, lágvaxna, feitlagna konan sem klippti af sér slöngulokkana eftir fermingu. Ég og viðmælandi minn horfðum saman á myndina og vorum sjálfsagt sammála um að prófælmyndin lýsti útliti konunnar mun betur en ég.
„Já, húúúún,“ sagði viðmælandi minn og hafði greinilega orðið fyrir opinberun, „ég veit alveg hver hún er, voða sæt en svoldið feit.“
Og þá rann það upp fyrir mér. Jafnvel þó við höfum fermst á níunda áratugnum, eignast fyrsta farsímann á þrítugsaldri og stofnað fésbókarreikning á fertugsaldri erum við farin að hugsa sjónrænt og stafrænt. Eins og aldamótakynslóðin. Við erum kannski klaufalegri við að snappa og gramma, en við erum að mörgu leyti jafn háð tækninni og börnin okkar.
Og tæknin er að klípa af hæfileika okkar til að lýsa heiminum, ekki síður en hjá börnunum okkar. Við erum kannski ekki farin að tjá okkur á útlendum tungumálum en okkur skortir oft orð til að lýsa því sem fyrir augu ber.
Og auðvitað segir mynd meira en þúsund orð, það eru gömul sannindi, en með því að núorðið er til mynd af öllu því sem til er í heiminum þá þurfum við ekki að hafa mörg orð um það sem ber fyrir augu. Eða það sem ber ekki fyrir augu og við þurfum að segja öðrum frá. Eins og þegar lýsa á konum sem búa í sama byggðarlagi og viðmælandinn sem við spjöllum við í afmæli sameiginlegs vinar.
Ég skildi að orð er á Íslandi til / um allt sem er hugsað á jörðu, kvað Einar Benediktsson, og á hans tíma kunni fólk vísast enn að lýsa heiminum í kringum sig, samferðafólki jafnt sem fólki sem bjó í öðrum byggðarlögum og fitnaði eftir fermingu.
Hugsanlega gátu þess tíma málnotendur gripið til orða sem notuð eru í mannlýsingum Íslendingasagna; gátu slegið um sig með orðum eins og digurvaxinn, mikilleitur, gjörvilegur, ennibreiður og skammleitur og fylgt því eftir með persónulýsingum sem innihéldu orð eins og hvatlegur, skjótráður, þrætukær, knálegur og slitviljugur.
Ég vildi að ég gæti gripið til þessara orða þegar ég þarf á að halda, en sjálfsagt fækkar þeim tilvikum þar sem beðið er um munnlegar lýsingar á fólki. Núorðið er fólk bara feisbúkkað: „Já, þessi!“
Og þannig gleymast orðin sem við getum notað til að lýsa hvert öðru, allavega öll þessi safaríku og reglulega bitastæðu sem gaman er að kjamsa svolítið á. Og með því hverfur athyglin okkar smám saman og við vitum varla um augnlit samstarfsfólks eða mögulega gleraugnanotkun. Hvað þá um lögum nefs eða eyrna, kjálkabreidd eða ennislengd. Sem eru allt saman mikilvægar upplýsingar ef skella á í góða mannlýsingu.
Ég hef hugsað nokkuð um þetta að undanförnu og langar til að geta lýst fólki alveg í hvelli með orðum eins og þessum í Íslendingasögunum, sagt að nágranni minn sé mikilúðlegur með vítt granstæði og vinkona mín þrifleg en mittismjó með vel lagaðan munn og frammjótt nef. Mig langar líka að geta sagt eitthvað um hvernig augun sitja í augntóttunum, um lögum kjálka og höfuðlag, limaburð og göngulag.
Þetta eru býsna háleit markmið og það fyrsta sem ég uppgötvaði var að mér er ómögulegt að lýsa fólki nema hafa það fyrir framan mig. Það næsta sem ég rak mig á var að fólk kann því illa að það sé sagt hálsdigurt, nefstórt og kloflangt og í þriðja lagi á ég í mesta basli með að meta ennisbreidd og kjálkalögun.
En allt um það, þessi vandræði mín hafa sumsé vakið mig til umhugsunar um stöðu íslenskrar tungu í snjallvæddum og myndvæddum heimi. Þegar hægt er að feisbúkka fólk og gúggla alla skapaða hluti reynir minna á orðin og það sem þau gætu svo ágætlega lýst. Við höfum myndir og myndskeið til að leiða okkur í sanninn um allt milli himins og jarðar og þannig þurfum við hvorki að leggja út í mannlýsingar, leiðarlýsingar, verklýsingar eða yfirleitt lýsingar á nokkrum sköpuðum hlut.
Myndin segir jú meira en þúsund orð. En fyrir hverja mynd eða myndskeið sem sýnt er tapast tækifæri til að koma hlutunum í orð og þar með hæfni okkar til að lýsa heiminum. Við töpum kannski ekki þúsund orðum fyrir hverja mynd, en smám saman minnkar færnin til að færa eitt og annað í tal, lýsa, greina og leiðbeina með orðum.
Það er umhugsunarvert. Og mjög sorglegt að mínu mati, því ég elska orð, sjaldgæf orð alveg sérstaklega og þar með þá sem kunna með þau að fara, hvort sem er í munni eða á prenti.
Mér finnst því að við ættum öll að fresta því að grípa til snjalltækjanna næst þegar við erum spurð að einhverju sem vel má lýsa með orðum. Það tekur kannski svolítið lengri tíma að kalla fram svipmynd af manneskjunni, átta sig á því hvernig eigi að komast á staðinn og skilja hvernig skuli bera sig að, en ef við leggjum okkur fram getum við vel lýst manneskjum, staðháttum, verklagi og flestu því sem ber á góma í daglegu lífi. Hvílum okkur aðeins í augunum og notum munninn og eyrun betur.