Rétt eftir að Sævar Rafn Jónasson var skotinn til bana af lögreglu héldu yfirmenn lögreglu 20 mínútna langan blaðamannafund. Þeir neituðu að svara flestum spurningum enda málið í rannsókn. Meira höfum við ekki heyrt frá lögreglunni um fyrsta manndrápið af þeirra völdum. Ríkislögreglustjóri neitar að tjá sig nokkuð frekar um það. Ekki nema til þess að segja að rannsókn ríkissaksóknara á umsátrinu í Hraunbæ hafi verið vönduð og upplýsandi. Þar er hann þó varla að vísa í greinargerð ríkissaksóknara er það?
Greinargerð ríkissaksóknara um Hraunbæjarmálið svokallaða spannar þréttán síður og er torveld lesning. Ekki er boðið upp á efnisyfirlit, hvað þá millifyrirsagnir og guð forði því að nokkur maður afriti það sem í skýrslunni stendur! Í raun má kalla skýrsluna hrærigraut hálfkláraðra lagaraka sem malla í sjóðandi seyði mótsagnakenndra staðhæfinga. Meira um það síðar. Ég hélt að ríkissaksóknari hlyti að boða til blaðamannafundar til þess að útskýra þetta skjal. En nei, hún fór í frí.
Fjölskylda Sævars er að vonum ekki sátt við þessar þrettán síður, enda ótal spurningar sem sitja eftir við lestur hennar. Þau sendu beiðni um aðgang að rannsóknargögnum embættis ríkissaksóknara þann 24. júní en fengu loðin svör frá vararíkissaksóknara: kannski - þegar ríkissaksóknari kemur aftur úr fríinu… Viku síðar er þeim tjáð að þau skuli rökstyðja hvers vegna ríkissaksóknari eigi að fylgja skyldu sinni að lögum.
Mannréttindadómstóll Evrópu (ókei, ég veit ég er alltaf að tala um þennan dómstól en hann er aðal í svona málum!) hefur margítrekað skilyrði þess að rannsóknir stjórnvalda á mannslátum af völdum opinberra starfsmanna standist Mannréttindasáttmála Evrópu. Til þess þarf rannsóknin að vera óháð, skilvirk (effective), fljótvirk (prompt) og aðgengileg almenningi (subject to public scrutiny). Þá er oftast tekið fram með síðasta skilyrðinu að fjölskylda hins látna verður að hafa greiðan aðgang að rannsókninni á meðan hún stendur yfir og rannsóknargögnum er henni er lokið. Þetta virðist vera eitthvað óljóst hjá embætti ríkissaksóknara enda hélt starfsfólk þess engu sambandi við fjölskyldu Sævars á þeim sex mánuðum sem rannsóknin stóð yfir. Fjölskyldan fær heldur ekki greiðan aðgang að rannsóknargögnunum, fyrst skal formleg bónin send.
Nú er bónin send og þá er bara að bíða og sjá hvort réttlætið fái hér fram að ganga.
Hér er bréf til Ríkissaksóknara, Sigríðar Friðjónsdóttur í heild sinni eins og það er sent til hennar í dag 10.júlí 2014.
Ríkissaksóknari,
Í samræmi við leiðbeiningar vararíkissaksóknara, Helga Magnúsar Gunnarssonar, sendi ég þér hér með formlega beiðni þess efnis að fjölskylda Sævars Rafns Jónassonar fái aðgang að, og eftir atvikum, afrit af rannsóknargögnum þeim er ríkissaksóknari hefur undir höndum vegna rannsóknar á atvikum þeim er leiddu til dauða Sævars Rafns 2. desember 2013. Einnig krefjast aðstandendur Sævars heitins þess að ríkissaksóknari gefi upp nöfn og stöðu þeirra starfsmanna er komu að rannsókn umrædds máls sem og þeirra er tóku þátt í aðgerðum lögreglu umrætt kvöld (minni ríkissaksóknara á 2.mgr. 7.gr. Upplýsingalaga í þessu samhengi).
Af fyrirmælum Ríkissaksóknara um aðgang að gögnum sakamála sem er lokið 1/2013 má ætla að aðstandendur Sævars verði að sýna fram á að þau hafi lögvarðra hagsmuna að gæta til þess að fá aðgang að rannsóknargögnum ríkissaksóknara um lát bróður þeirra. Eftirfarandi er formlegur rökstuðningur fjölskyldunnar (hér eftir nefnd “umsækjendur”) fyrir lögvörðum hagsmunum þessum.
Systkyni Sævars, þau Sigríður Ósk Jónasdóttir, Anna Jóna Jónasdóttir og Gunnar Kr. Jónasson eru lögerfingjar Sævars samkvæmt 2.mgr. 1.gr. erfðalaga nr. 8/1962. Sem nánasta eftirlifandi fjölskylda hans eru það ótvírætt lögvarðir hagsmunir þeirra að fá aðgang að rannsóknargögnum ríkissaksóknara. Fjölskyldan telur sig ekki hafa verið upplýsta með fullnægjandi hætti hvernig dauða Sævars bar að garði en einnig er rannsókn ríkissaksóknara talin brjóta á rannsóknarskyldu stjórnvalda undir 2. grein MSE.
Lögvarin réttindi fjölskyldu Sævars- locus standi
Umsækjendur hafa locus standi til þess að kæra rannsókn og niðurstöðu ríkissaksóknara sem bein og óbein fórnarlömb brots á 2. grein MSE. Af því leiðir að umsækjendur hafa lögvarinna hagsmuna að gæta að fá aðgang að rannsóknargögnum ríkissaksóknara en það munu gera þeim kleift að ákvarða hvort kæra skuli lögð fram til MDE og ef svo er, með hvaða hætti. Einnig liggur í hlutarins eðli að ef umsækjendur hafa locus standi fyrir MDE hlýtur það sama að eiga við í íslensku réttarkerfi í þessu tilliti.
Locus standi fyrir MDE ræðst af því hvort umsækjandi geti sýnt fram á að hann hafi orðið fyrir broti á réttindum sínum undir MSE. Dómstóllinn hefur skilgreint þetta ákvæði sem svo að umsækjandi verði að hafa orðið fyrir áhrifum vegna þess sem gert var eða ógert látið, sem varð til þess að brot á ákvæðum sáttmálans var framið. (1) Samkvæmt dómstólnum nær þetta skilyrði ekki einungis til þeirra sem beint hafa orðið fyrir áhrifum á meintu broti heldur einnig yfir einstaklinga sem á einhvern hátt hafa liðið fyrir áhrif brotsins, þar með talið ættingjar þess er brotið beinist að.(2)
Svokölluð „óbein fórnarlömb“ (indirect victims) hafa þá einungis locus standi þegar náin persónuleg og skýrt skilgreind tenging fyrirfinnst milli beins fórnarlanbs og umsækjenda („personal and specific link“). Í dómasögu sinni hefur MDE talið þessa tengingu til staðar í tilviki eiginkonu brotaþola, bróður brotaþola sem og frænda brotaþola. (3)
Umsækjendur geta einnig, sem bein fórnarlömb, kært íslensk stjórnvöld, þar sem umsækjendur telja ríkissaksóknara hafa láðst að fullnægja þeirri skyldu sinni að halda fjölskyldu hins látna upplýstri um gang mála. Augljóst er því að fjölskylda Sævars myndi hafa locus standi til þess að kæra meðferð íslenskra stjórnvalda til MDE en þar af leiðir að fjölskyldan hefur lögvarinna hagsmuna að gæta til þess að fá aðgang að, og eftir atvikum, afrit af umræddum gögnum.
Lögsaga MDE yfir málinu er einnig til staðar sbr. 35. gr. MSE
Þar sem lög gefa ekki heimild til þess að áfrýja ákvörðun ríkissaksóknara um að ljúka rannsókn sinni á atvikum þeim er leiddu til dauða Sævars Rafns telst ákvörðun ríkissaksóknara endanleg innan íslenskrar lögsögu og hafa umsækjendur því heimild til þess að kæra niðurstöðu ríkissaksóknara til Mannréttindadómstóls Evrópu í samræmi við 35. grein Mannréttindasáttmála Evrópu. Þess ber að geta að þar sem einkamál á hendur ríkinu getur ekki talist dómsleið til þess að skera úr um hver er ábyrgur fyrir dauða Sævars né til að dæma þann aðila til refsingar getur íslenska ríkið ekki borið það réttarúrræði fyrir sig sem óreynt í þessu samhengi.(4)
Efnislegt innihald mögulegrar kæru til MDE
Rétturinn til lífs er lögfestur í Lögum um Mannréttindasáttmála Evrópu nr. 62/1994 en hann felur meðal annars í sér rannsóknarskyldu á dauðsföllum er verða af völdum opinberra starfsmanna. Mikilvægur þáttur rannsóknarskyldunnar er að fjölskylda hins látna sé höfð með í ráðum við rannsóknina en þetta skilyrði hefur ítrekað komið skýrt fram í málasögu MDE.(5) Réttur fjölskyldu hins látna til aðgangs að rannsóknargögnum ætti að vera ríkissaksóknara ljós og því verður að teljast undarlegt að umsækjendum sé gert að rökstyðja hvers vegna ríkissaksóknari ætti að fara að lögum í máli þessu.
Ljóst er að MDE skyldar ekki stjórnvöld til þess að veita aðgang að öllum gögnum, þá sérstaklega ekki þeim sem kunna að innihalda viðkvæmar upplýsingar um persónuhagi manna eða ríkisleyndarmál.(6) Dómstóllinn hefur þó ótvírætt ályktað að fjölskylda hins látna hefur ríkan upplýsingarrétt gagnvart ríkinu í málum sem þessum og því þurfa mjög ríkir hagsmunir að vera í húfi til þess að fjölskyldunni sé meinaður aðgangur að gögnum máls.(7) Er það á ábyrgð ríkissaksóknara að rökstyðja hvers vegna umsækjendur ættu ekki að fá aðgang að vissum skjölum, sem og fyrir því að gera gögnin ópersónugreinanleg í þeim afmörkuðu tilfellum sem ofangreint á við.(8)
Dómstóllinn hefur ítrekað ávítað og dæmt stjórnvöld fyrir brot á skyldu þessari þegar fjölskyldu hins látna er ekki skipaður réttargæslumaður, þegar rannsókn á slíkum dauðsföllum fer fram fyrir luktum dyrum og þegar fjölskyldunni er meinaður aðgangur að rannsóknargögnum. (9) Í máli Sævars Rafns var fjölskyldu hans ekki skipaður réttargæslumaður, fjölskyldan var ekki upplýst um gang rannsóknarinnar á meðan hún stóð yfir og rannsóknin fór fram fyrir luktum dyrum. Í því samhengi er ekki hægt að sætta sig við að umsækjendur láti sér greinargerð ríkissaksóknara nægja sem upplýsingar um hvernig dauða Sævars Rafns bar að garði. Greinargerðin inniheldur takmarkaðar upplýsingar; lítinn sem engan rökstuðning er þar að finna fyrir ákvörðun ríkissaksóknara um að fella málið niður og aðstandendur hafa þar enga möguleika á að leggja sjálfstætt mat á framburð vitna eða raunverulega röð atburða þessa nótt.
Mikilvægt er að benda á að þegar kemur að dauðsföllum sem verða af völdum opinberra starfsmanna er rannsóknarskylda stjórnvalda fyrir hendi til þess að tryggja trú almennings á að ríkisvaldið fari rétt með valdbeitingarheimildir sínar. Borgararnir verða að vera þess fullvissir að ekki sé verið að hylma yfir óvönduð vinnubrögð eða glæpsamlegt athæfi opinberra starfsmanna.(10) Rannsókn ríkissaksóknara á umræddu tilviki getur ekki talist gagnsæ eða opin almenningi eins og rannsóknarskylda 2.gr. MSE kveður á um.(11) Þetta er ríkissaksóknara fullljóst enda sendi hún opinbert erindi þess efnis til innanríkisráðherra í kjölfar útgáfu greinargerðar sinnar um dauða Sævars Rafns. (12) Einnig hafa Umboðsmaður Alþingis sem og fulltrúi Evrópunefndar Evrópuráðsins um forvarnir gegn pyntingum og ómannúðlegri eða niðurlægjandi meðferð eða refsingu bent á slíkt hið sama.(13)
Um lögmæti aðgerða lögreglu þann 2. desember
Umsækjendur íhuga einnig að kæra aðgerðir lögreglu þann 2. desember til MDE á grundvelli þess að dauða Sævars hafi ekki borið að með löglegum hætti í skilningi 2. greinar MSE. Aðstandendur Sævars geta ekki tekið upplýsta ákvörðun um þetta úrræði án þess að fá aðgang að rannsóknargögnum ríkissaksóknara. Rétt er að taka fram að fari svo að ríkissaksóknari meini fjölskyldu Sævars aðgang að upplýsingum um þetta mál mun dagsetning þeirrar stjórnvaldsákvarðanar ráða fresti umsækjanda til þess að kæra íslenska ríkið fyrir brot á upplýsingarrétti fjölskyldu hins látna undir rannsóknarskyldu 2. gr. MDE.
Niðurlag
Ríkissaksóknara ber lagaleg skylda til þess að veita fjölskyldu hins látna aðgang að rannsóknargögnum sínum svo hún megi sjálf fullvissa sig um að aðgerðir lögreglu hafi verið löglegar í skilningi Mannréttindasáttmálans sem og íslenskra laga. Þegar rannsókn sem þessi fer ekki fram í dómstólum eða á öðrum opinberum vettvangi, þegar rannsókn er lokið og fjölskyldunni er haldið frá rannsóknargögnum má leiða miklar líkur að því að íslenska ríkið hafi gerst brotlegt gagnvart þeirri kröfu MDE að fjölskylda hins látna sé höfð með í ráðum við rannsóknir á dauðsföllum af völdum opinberra starfsmanna.
Ríkissaksóknari hefur þegar brugðist skyldu sinni að halda fjölskyldu hins látna upplýstri um gang rannsóknarinnar en hefur nú tækifæri til þess að bæta fyrir brot þetta að einhverju leyti. Þess er því vænst að embættið veiti aðstandendum Sævars aðgang að rannsóknargögnum sínum tafarlaust.
Fyrir hönd aðstandenda Sævars Rafns Jónassonar,
Þórhildur Sunna Ævarsdóttir
LL.M International Law of Human Rights and Criminal Justice
Heimildir:
[1] See, Lüdi v. Switzerland, Judgement of 15 June 1992, no. 12433/86, paragraph 34; Skubenko v. Ukraine, Final Decision as to the Admissibility of the Case, 6 April 2004, no. 41152/98; Klass et al. v. Germany, Judgement of the 6 September 1978, no. 5029/71 para. 33
[2] Hibbert v. The Netherlands, Final Decision as to the Admissibility of the Case, 26 January 1999, no. 38087/97; Deweer v. Belgium, Judgement of the 27 February 1980, no. 6903/75, para. 37; Raimondo v. Italy, Judgement of 22 February 1994, 12954/87, para. 2.
[3] Yaşa v. Turkey, Judgement of 9 July 1997, no. 22495/93, para. 66.
[4] Edwards v. United Kingdom [2002] 35 EHRR 19, málsgrein 74.
[5] Sjá til dæmis Kelly and others v.Tthe United Kingdom, Judgement of 04 May 2001, no. 30054/96, para. 98; Ramsahai and others v. The Netherlands, e of 15 May 2007, no. 52391/99, paras. 297-298.
Anguelova v. Bulgaria, Judgement of 13 June 2002, no. 38361/97, para 140
[6] McKerr v. the United Kingdom, nr. 28883/95, málsgrein 128, ECHR 2001-III.
[7] Ibid. málsgreinar 115 og 147-149.
[8] 1.mgr. 19.gr. Stjórnsýslulaga nr. 37/1993.
[9] McKerr v. the United Kingdom, nr. 28883/95, málsgreinar 147-149;
[10] Kelly and Others v The United Kingdom, nr. 30054/96 (2001) en í 94. Málsgrein segir: “[T]he essential purpose of such investigation is to secure the effective implementation of the domestic laws which protect the right to life and, in those cases involving State agents or bodies, to ensure their accountability for deaths occurring under their responsibility“
[11] Undirrituð fer ítarlega yfir staðhæfingu þessa í grein í Kvennablaðinu dagsett 3. Júní 2014. Sjá einnig ítarlega yfirferð hér: McKerr v. the United Kingdom, nr. 28883/95, málsgreinar 108-115.
[12] http://www.innanrikisraduneyti.is/media/frettir-2014/Erindi-RSS-til-IRR.pdf
[13] Report to the Icelandic Government on the visit to Iceland carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT), From 18-24 September 2012, Adopted on 8 March 2013, málsgrein 22.