Reynslan

Eins og Guðni Th. Jóhannesson hefur bent á, þá er embætti forseta Íslands hálft í hvoru pólitískt embætti og menningarlegt „sameiningartákn“; jafnvægið hefur farið mjög eftir því hver gegnir embættinu, en hvoru tveggja liggur í eðli embættisins og skiptir auðvitað miklu máli við kjör forseta.

Pólitíkin felst fyrst og fremst í málskotsréttinum, hlutverkinu við stjórnarmyndun og þingrof – og svo framgöngu á alþjóðavettvangi. Forseti sem svo kýs gæti í raun notað tilhugsunina (hótunina) um þessi úrræði eina saman, til að draga að sér miklu meiri völd í stjórnmálum en við höfum áður þekkt.

Menningarlega hlutverkið ætti svo að hafa meira með almenna mannkosti, framtíðarsýn og félagslega færni að gera heldur en beina pólitík. Í raun gæti meirihluti Íslendinga sennilega sinnt því hlutverki sómasamlega – ef persónur þeirra og sjálfsálit flækjast ekki um of fyrir.

Bæði hlutverk fela í sér ákveðið forskot fyrir ríkjandi forseta. Stöðugleiki, kunnugleiki og reynsla hefur sjálkrafa vægi fyrir kjósendum, óháð ágæti frambjóðandans sem slíks. Þetta gildir sérstaklega um menningarlega hlutverkið; forseti sem er þegar orðinn táknmynd þjóðar hefur að öðru jöfnu augljóst forskot á aðra sem keppast um það hlutverk, óháð frambjóðandanum. Og þar eykst líka hættan á því með hverju kjörtímabili, að persónan verði of stór fyrir embættið.

Við svo búið er það alveg rétt að „meirihlutinn ræður“ á endanum – en það lýsir mjög takmörkuðum skilningi á lýðræði (meira um það síðar) að halda að þar með séu öll skilyrði lýðræðislegs og farsæls þjóðfélags uppfyllt. Það að samfélagið festist í vítahring aðstöðumunar, upplýsingamisvægis milli frambjóðenda, ótta við óvissu, ofríki einstakra valdafíkla og eðlislægrar íhaldssemi – verður ekki sjálkrafa gott og blessað þó frambjóðandinn hljóti atkvæði einfalds meirihluta kjósenda hverju sinni.

En auðvitað má hver sem er (nema við sem erum ekki orðin 35 ára) bjóða sig fram, og að sjálfsögðu er ekki gefið að sitjandi forseti sigri kosningarnar. Reyndar er það algjörlega galin tilhugsun, miðað við allt sem við vitum.

Því Ólafur Ragnar hefur kannski mikla reynslu, en við höfum líka töluverða reynslu af honum:

• Hann básúnaði þjóðernishyggju og sögufölsunum blygðunarlaust í undanfara hrunsins. Hann veitti útrásarvíkingum fálkaorður, flaug með þeim á einkaþotum og á fundi og ráðstefnur um heim allan – þar sem hann talaði máli þeirra svo harkalega og undir svo vafasömum áhrifum að rannsóknarnefnd Alþingis taldi hann bera hluta ábyrgðarinnar á hruninu og að augljóslega þyrfti að setja siðareglur í kringum forsetaembættið. Að sjálfsögðu gerði hann það ekki.
• Hann laug ítrekað að þjóðinni í kosningabaráttu sinni árið 2012. 4. mars það ár bað hann þjóðina um „að sýna því skilning ef að ég tel það rétt […] að ég hverfi þá til annarra starfa áður en kjörtímabilinu er lokið“ en í viðtali á Sprengisandi 12. mars sagði hann „Það er rangt sem að er sá tónn í þessum fréttum sem Svavar var að reyna að búa til í sjónvarpinu að ég ætlaði bara að vera í tvö ár eða eitthvað svoleiðis og það er áróður sem hefur náð töluverðum árangri (þú sagðir það sjálfur?) nei! Ég sagði það aldrei! Ég hef aldrei sagt það!“
• Hann beitti eiginmann mótframbjóðanda síns atvinnurógi. Hann sakaði hann blákalt um að skálda upp fréttir á Rúv og beita áróðri fyrir eiginkonu sína: „Þetta [sjá fyrri punkt] er áróður sem reynt var að læða að fólki, m.a með fréttunum sem Svavar bjó til á RÚV þegar verið var að kanna framboð Þóru.“ Vandlega var rakið hvernig enginn slíkur fréttaflutningur hafði átt sér stað – en að sjálfsögðu dró sameiningartáknið ásakanirnar aldrei til baka.
• Hann réðist lágkúrulega og óheiðarlega að bæði fjölmiðlum og mótframbjóðendum. Gerði lítið úr þeim við hvert fótmál. Notaði tækifærið á meðan Þóra Arnórsdóttir lá á fæðingardeild, til að gefa í skyn að hún væri „skrautdúkka“ og kalla framboð hennar „ofboðslega 2007″ bíó og sjóv. Svo hélt hann því fram að það væri „kolröng og stórhættuleg“ afstaða að hún vildi ekki gefa upp afstöðu sína til aðildar að ESB, þó hann hafi sjálfur sagt óeðlilegt að hann gæfi upp afstöðu sína til Icesave á sínum tíma.
• Það er ekkert að marka það sem hann segir. Hann gaf meira að segja sjálfur út yfirlýsingu um það á þessu kjörtímabili, með þeim orðum að „umræða í kosningabaráttu verði ekki framlengd inn í embættistíð forsetans.“ Hann stærir sig af því að vera „öryggisventill“ í þágu þjóðarvilja – holdgervingur lýðræðisins – en staðreyndirnar sýna okkur að hann hafnar lögum Alþingis á grundvelli eigin geðþótta. Þess vegna neitaði hann að skrifa undir fjölmiðlalögin (hvað sem okkur finnst um það) en aðhafðist ekkert gegn lækkun veiðigjalda eða afturköllun aðildar að ESB, þó svo fleiri undirskriftir söfnuðust gegn þeim málum. Hann hafði meira að segja sagt um kvótamálin í kosningabaráttunni að „Það er erfitt að hugsa sér stærra mál en það, sem myndi vera eðlilegt að setja í þjóðaratkvæðagreiðslu.“ (Sprengisandi, 12. mars).
• Hann er besti vinur viðbjóðslegra harðstjóra. Hann hefur lagt sig sérstaklega fram við að rækta mikla vináttu við leiðtoga Kína og Rússlands; þegar aðrir þjóðarleiðtogar mótmæltu grófum mannréttindabrotum Pútíns gegn samkynhneigðum fór Ólafur í sérstaka heimsókn til hans, til að staðfesta vinskap þeirra. Þegar fulltrúi Noregs leyfði sér, á norðurslóða-fundi, að gagnrýna Pútín fyrir innrás Rússlands í Úkraínu, steig forseti vor sérstaklega fram til að skamma fulltrúann fyrir slíka ósvinnu!
• Hann er stærsta hindrunin í vegi íslensks lýðræðis. Hann talar um lýðræðislegan sigur þegar hans eigin vilji nær fram að ganga og lýgur því að erlendum fjölmiðlum að krafa mótmælanna um breytingar og kosningar hafi verið krafa um „stöðugleika“; krafan um lengri valdatíð hans. Hunsar kröfur þjóðarinnar þegar þær þóknast honum ekki, fylgist ánægður með ríkisstjórninni svíkja kosningaloforð sín um ESB og beitir sér af fullri hörku gegn breytingum á stjórnarskrá, sem 2/3 kjósenda báðu um árið 2012. Hann nefndi meinta óvissu um stjórnarmyndun eftir næstu kosningar, sem ástæðu fyrir því að bjóða sig fram aftur í ár, þrátt fyrir að stjórnandstaða með góðan samstarfsvilja hafi lengi mælst með mikinn meirihluta fylgis í könnunum – sem getur varla þýtt annað en að hann ætli að beita sér gegn viðleitni hugsanlegrar ríkisstjórnar þeirra til lýðræðisumbóta.
• Hann er falskur tækifærissinni og froðusnakkur. Eftir að hafa leitt íslenska sósíalista í Alþýðubandalaginu um langa hríð átti hann í engum vandræðum með að kúvenda orðræðu sinni í þágu atkvæðaveiða; kjósendur hægri flokkanna urðu nær allt hans bakland árið 2012 og hann varð guðfaðir hægri stjórnarinnar árið 2013. Síðan þá hefur hann þagað þunnu hljóði um lækkun veiðigjalda, ráðherra í skattaskjólum, heilbrigðiskerfi í molum, afnám auðlegðarskatts og fleira – og tryggt áframhaldandi setu þeirrar ríkisstjórnar, á meðan hann gætir þess að ala á ótta við múslima. Með allt þetta í huga verður sagan af Keflavíkurgöngunni sumarið 1987, þar sem hann ku hafa keyrt mestalla leiðina en gengið síðasta spölinn í hlaupagalla, óskaplega lítið lygileg.

Margt af þessu birtist ágætlega í eftirfarandi lýsingu rannsóknarnefndar Alþingis, á ábyrgð Ólafs á íslenska bankahruninu:

Ljóst má vera að forsetinn gekk mjög langt í þjónustu við einstök fyrirtæki og einstaklinga sem stýra þeim eins og hann hefur sjálfur viðurkennt nokkrum sinnum eftir hrunið.⁷⁶⁶ Forsetaembættið var óspart nýtt í þágu einstakra aðila til að koma á tengslum víða um lönd. Þegar lýðræðislega kjörinn forseti lands talar á opinberum vettvangi sem fulltrúi þjóðar sinnar er jafnan hlustað og því skiptir máli hvað hann segir og við hverja hann talar. Þar liggur ábyrgð forseta Íslands. Forsetinn beitti sér af krafti við að draga upp fegraða, drambsama og þjóðerniskennda mynd af yfirburðum Íslendinga sem byggðust á fornum arfi. Það er athyglisvert að nokkrir þeirra eiginleika sem forsetinn taldi útrásarmönnum til tekna eru einmitt þeir þættir sem urðu þeim og þjóðinni að falli. Í ljósi sögunnar hefði þurft mun meiri aga og reglufestu við ákvarðanatöku, hófsemi í framkvæmdagleðinni, reglur um skráningu fundargerða sem og óæskileg tengsl milli einstaklinga. Þrátt fyrir að kenningar forsetans væru harðlega gagnrýndar hélt hann áfram að lofa útrásina. Hann tók þátt í að gera lítið úr þeim röddum sem vöruðu við hættulega miklum umsvifum íslenskra fyrirtækja.

Á þessu hefur hann aldrei beðist afsökunar, frekar en nokkru öðru sem hér hefur verið rakið. Ábyrgð á sínum þætti í hruninu hefur hann aldrei axlað. Eftir allt það sem á undan er gengið, er hann enn sannfærður um að hann sé okkur ómissandi. Að hann hafi aldrei breytt rangt.

Hann hefur verið pólitískasti forseti lýðveldissögunnar og sú pólitík hans hefur litast af afturhaldi og tækifærismennsku, undirgefni við erlenda harðstjóra, geðþóttabeitingu málskotsréttarins, harkalegri andstöðu við vilja þjóðarinnar í málefnum stjórnarskrár, Evrópusambands og sjávarútvegs – og einhverja óheiðarlegustu kosningaklæki í íslenskum stjórnmálum seinni tíma.

Sem „sameiningartákn“ og fulltrúi þjóðarinnar út á við hefur hann logið ítrekað, beitt atvinnurógi og blekkingum, talað af fyrirlitningu og yfirlæti til fjölmiðla, frambjóðenda og kjósenda, gengið á bak orða sinna, alið á þjóðernishyggju, drambsamri sögufölsun og útþenslu útrásarinnar, kynt undir ótta við múslima og tekið sér stöðu með þekktustu harðstjórum heimsins; hvort sem litið er á norðurslóða-fundi eða þaulsetu í embætti. Það er þessi persóna sem hefur orðið hluti af sjálfsmynd okkar sem þjóðar síðustu 20 árin.

Og hvort sem við horfum á pólitíkina eða persónuna – sama hversu vænt okkur kann að þykja um stöðugleika og kunnugleika – þá hljótum við að sjá að sá tími er miklu meira en nóg. Reynslan hefur kennt okkur það.